Adeus a Francisco, o primeiro papa suramericano: un pontífice «do fin do mundo» que miraba os pobres
SOCIEDADE
O arxentino comprometeuse cos marxinados, a paz e o medio ambiente
21 abr 2025 . Actualizado á 15:37 h.Francisco, nado Jorge Mario Bergoglio en Buenos Aires en 1936 e falecido este luns aos 88 anos, pasará á historia non só por ser o primeiro pontífice nado no Novo Mundo, senón tamén por impulsar á Igrexa para dedicar a máxima atención aos marxinados e ao que hoxe se coñece como o Sur Global, como non ocorría desde facía tempo.
Incluso o nome papal que escolleu, cando foi elixido polo conclave o 13 de marzo do 2013, foi unha homenaxe aos pobres, porque San Francisco foi «o pobrecillo de Asís», o fillo dun rico comerciante que se desfixo de todos os seus bienes para levar unha vida ascética e próxima aos últimos e aos desherdados. Na súa primeira exhortación apostólica, Evangelii gaudium, Francisco díxoo coa claridade tan típica do seu pontificado: «Quero unha Igrexa pobre para os pobres. Eles teñen moito que ensinarnos. Ademais de participar do sensus fidei, nas súas propias dores coñecen ao Cristo sufriente. É necesario que todos nos deixemos evanxelizar por eles».
Na Evangelii gaudium ata citou a chamada «opción preferente polos máis pobres», expresión acuñada polo Consello Episcopal Latinoamericano e Caribeño en Medellín (Colombia) en 1968, que se converteu no eixo da teoloxía da liberación, inspirando a gran parte do clero suramericano. Bergoglio, ordenado sacerdote en 1969, foi bastante crítico con teólogos «de esquerdas» como o peruano Gustavo Gutiérrez e o brasileiro Leonardo Boff. Con todo, sempre mostrou unha gran solidariedade cara aos marxinados, con accións concretas e dando o exemplo.
Nado no barrio de Flores de Buenos Aires dunha familia de orixe italiana, tras obter un diploma de técnico químico e unha serie de traballos ocasionais, Bergoglio sentiu a vocación e decidiu ser sacerdote, incorporándose en 1958 ao noviciado da Compaña de Jesús, a orde dos xesuítas. Despois dun complexo camiño espiritual e intelectual entre Chile, España, Alemaña e, por suposto, a súa Arxentina natal, durante o cal compaxinou a súa actividade pastoral coa de profesor e estudoso (aínda que nunca logrou completar a súa tese doutoral), en 1992 foi nomeado por Xoán Paulo II bispo titular de Auca e auxiliar de Buenos Aires. Eran os anos en que a democracia se consolidaba en Arxentina, despois do período da ditadura dos xenerais e da atroz Guerra Sucia. Anos de esperanza, pero tamén de inquietude e expectativas defraudadas.
Como lema, Bergoglio escolleu Miserando atque eligendo, que significa «mirou con misericordia e elixiuno», procedente das Homilías de San Beda o Venerable, sacerdote: «Viu a Jesús un publicano e como o mirou con sentimento de amor e elixiuno, díxolle: Sígueme». Ese lema está hoxe no seu escudo papal, que tamén contén o emblema dos xesuítas, a estrela, que simboliza á Virxe María, e a flor de nardo, o símbolo de San José.
Foi o cardeal Antonio Quarracino, tamén de orixe italiana, quen quixo que fose destinado a Buenos Aires porque apreciaba as cualidades humanas e espirituais do futuro papa, e tras a súa morte, en 1998, Bergoglio sucedeulle como arcebispo de Buenos Aires. A capital arxentina, unha das metrópoles máis poboadas de América Latina, nunca foi unha cidade doado. Como arcebispo, Bergoglio fixo todo o posible por guiar a un rabaño que se enfrontaba ao desemprego, a inflación, a pobreza crónica e a inestabilidade política. Conseguiu gañarse o favor de moitos coa súa forma de ser concreta e humilde, que se traducía tamén no uso de medios de transporte público e nunha vida austera. Como confirmaron a La Voz fontes no Vaticano, «se hai algo que o Papa detesta é a ostentación, considéraa unha ofensa a Deus e aos últimos».
No 2001, Xoán Paulo II creouno cardeal. Moitos asumiron que ese sería o pináculo da carreira eclesiástica de Bergoglio, que lle sería imposible converterse en papa debido a unha operación cirúrxica que sufriu na súa mocidade e na que lle extirparon parte do pulmón dereito. A súa elección como papa no 2013 foi unha sorpresa, incluso para el. De feito, ao saudar aos fieis que celebraban a súa elección na praza de San Pedro, Francisco dixo: «Irmáns e irmás, boas tardes. Sabedes que o deber do conclave era dar un bispo a Roma. Parece que os meus irmáns foron buscalo case ao cabo do mundo».
Quedou claro de inmediato que Francisco non sería un papa convencional. Por exemplo, foi o primeiro en non residir no suntuoso Apartamento Papal, senón na Domus Sanctae Marthae ou Casa de Santa Marta, un aloxamento bastante austero dentro do Vaticano. Ademais, tratou de transformar profundamente a Igrexa, facéndoa «menos clerical e menos vertical, máis receptiva aos impulsos de todos os seus membros. Nunha palabra, sinodal», explica a La Voz Massimo Faggioli, profesor do departamento de teoloxía e ciencias relixiosas da Villanova University, en Filadelfia. «E, por suposto, unha Igrexa global, que xa non depende como antes da matriz eurooccidental, senón que é capaz de reflectir a súa presenza en todos os países e continentes».
O do papa Francisco, destaca o académico, foi «un pontificado pouco predicible e provocador pola súa linguaxe e a súa atención directa aos marxinados, ás periferias, e tamén pola constante polémica contra certo tipo de clericalismo e moralismo típico do catolicismo burgués occidental».
No 2015, Francisco sorprendeu ao mundo coa encíclica Laudato se, centrada no coidado da casa común, a Terra, na que evocou unha ecoloxía integral «inseparable da noción de ben común, un principio que cumpre un rol central e unificador na ética social», e lembrando que «unha ecoloxía integral implica dedicar algo de tempo para recuperar a serena harmonía coa creación, para reflexionar acerca do noso estilo de vida e os nosos ideais».
A terceira prioridade do seu pontificado, ademais da atención aos marxinados e ao planeta, foi a paz nun mundo sacudido polas guerras e as tensións xeopolíticas. No 2014 falou de «terceira guerra mundial a pedazos», en referencia á presenza de guerras, crimes, masacres e destrucións en tantos lugares do mundo de forma tan sistemática que representan un verdadeiro conflito global. Hoxe, máis de dez anos despois daquelas palabras, parece cada vez máis evidente que o papa vindo case do fin do mundo foi profético.