De cartillas de racionamento dunha empresa de Santiago a títulos universitarios non recolleitos ou a unha orde asinada polos Reis Católicos, entre os tesouros do Arquivo Histórico da USC
VIVIR SANTIAGO
Este xoves organízase, pola Semana Internacional dos Arquivos, unha nova visita ao Arquivo Histórico Universitario de Santiago, onde se conservan incluso pergamiños do século IX. Entre as súas xoias está o documento de 1526 que regulaba a vida interna do Hospital Real, hoxe Hostal dous Reis Católicos, e no que se detallan as funcións de todo o seu persoal, incluído o barbeiro e reposteiro
12 jun 2025 . Actualizado á 17:48 h.Será este xoves cando as persoas que se inscribiron para unha visita guiada poderán percorrer de 12.00 a 13.15 horas o Arquivo Histórico Universitario e visitar os depósitos aos que o público ten xeralmente prohibido o acceso, no marco dunha das moitas actividades programadas en Santiago pola Semana Internacional dos Arquivos. Unha conmemoración na que se envorcan a Xunta, a Catedral e a Universidade de Santiago, co propósito de dar a coñecer aos cidadáns o traballo duns departamentos que se centran na conservación e protección do patrimonio e que atesouran documentos de altísimo valor.
«Nós somos un centro moi antigo, de gran tradición. Este arquivo empeza practicamente coa fundación da propia universidade, a finais do século XV. O noso fondo universitario proxéctase ata esa época, pero temos tamén moita documentación anterior. Pódese dicir que para estudar a historia da educación en Galicia ao longo do Antigo Réxime e da idade contemporánea hai que pasar ineludiblemente por este arquivo. Os documentos primarios conservámolos aquí», pon en valor Jaime Fariña, o subdirector do arquivo da USC, mostrando parte do seu rico patrimonio.
«Aquí consérvanse en libro boa parte das matrículas ou das cualificacións de todo o alumnado da Universidade de Santiago desde que a universidade existe. Supoñen como varios séculos de cualificacións académicas...», reflexiona, ensinando eses documentos. «Temos tamén libros de visitas reais ou libros de claustro do Antigo Réxime, restaurados. Eses son os libros máis antigos do fondo universitario. Remóntanse ata o século XVI», prosegue.
«Pero ese fondo ligado á USC é só unha parte do que conservamos... Aquí están tamén arquivos municipais, con documentación tanto do concello de Santiago como dos antigos concellos de Sar, Enfesta ou Conxo. Eses son dos fondos máis consultados. A historia local, a máis próxima á cidadanía, achega documentación moi interesante para todos, e recoñecible», comenta.
«Algo tamén moi notable é o fondo documental do antigo Hospital Real, hoxe Hostal dous Reis Católicos, incorporado ao arquivo en 1960. Outra parte moi importante é o conxunto de fondos do clero, constituído pola documentación acumulada por distintas institucións relixiosas, moitas delas de orixe medieval. Temos moita documentación medieval e da Idade Moderna. Somos o arquivo civil con documentación medieval máis importante de Galicia, o que fai que conservemos moita documentación en pergamiño. Nunha mesma xornada nós, os arquiveiros deste centro, podemos pasar de xestionar un documento electrónico a consultar un pergamiño do século IX, dos máis antigos de Galicia, que pertence a eses fondos do clero», contrapón sorrindo Jaime Fariña, e profundando en máis singularidades do Arquivo Histórico Universitario.
«Neste arquivo pódense consultar tamén os protocolos notariais centenarios de nove distritos, incluíndo o de Santiago e o doutros concellos próximos, que ocupan máis de 40.000 unidades de instalación. Nese sentido nós realizamos as funcións a nivel local dun arquivo histórico provincial. Esa documentación notarial é tamén moi consultada, tamén para estudos de carácter histórico, ao conservarse desde a Idade Moderna ata os nosos días de xeito continuado... Outros documentos que tamén non se pasan por alto son os fondos de distintas familias da burguesía e da nobreza », expón.
«Unha das seccións que máis crece é o conxunto de fondos do movemento e da loita estudantil na USC, tamén enriquecido en base aos fondos persoais de protagonistas da actividade política e sindical», razoa, mentres percorre as distintas estancias dun arquivo situado nun edificio modernista da rúa dás Casas Reais, no corazón do centro histórico compostelán.
«Alóxase no que era a sede dos antigos almacéns Simeón...», apunta, ensinando libros, de gran volume, da actividade comercial desa relevante empresa, tamén conservados no arquivo.
«Aínda que se poida descoñecer, aquí conservamos documentación de moitas firmas galegas, como da conserveira viguesa Curbera... Duns almacéns que había en Santiago, Ron e Noya, desaparecidos hai moito tempo e que tiveron unha grande actividade durante a primeira época do franquismo, consérvanse incluso as cartillas de racionamento asignadas a ese negocio. Cando veñen visitas sempre destaco que os seus documentos, a pesar de a curiosidade histórica e as posibilidades para investigación, case non se consultaron», reflexiona. «Unha construtora de Santiago, cando desapareceu, Rodolfo Lama, depositou tamén a súa documentación neste arquivo, cos seus proxectos e expedientes de construcións, cos seus planos… Moitas veces temos que acudir a eles ata para obras que se fan agora en edificios composteláns, como na Facultade de Historia», sinala, pondo en valor a distinta documentación. «Da Sociedade Española de Construción Naval conservamos unha colección de fotografías de buques tanto de pasaxe como de guerra, que tiveron un papel moi destacado no transporte de emigrantes e na Guerra Civil Española», engade o subdirector do arquivo, accedendo xa ao espazo onde se conservan varios dos considerados tesouros do arquivo. Uns fondos de especial valor e antigüidade.
«Un documento destacado é o coñecido como letras ejecutoriales apostólicas, similar a unha sentenza xudicial emitida pola autoridade apostólica, por Roma, en relación a un litixio que tiña o arcebispo de Santiago co administrador do Hospital Real. A razón era a seguinte: Santiago era unha localidade de señoría arcebispal, pero o Hospital Real era unha institución real. Xorde entón un litixio pola xurisdición, sobre o que se pronuncia Roma. Ese tipo de sentenzas, que confirmaban dereitos ou outorgaban privilexios, eran dunha suntuosidade moi relevante. O libro aquí conservado, de 1516, de cando se consolida o Hospital Real, conserva incluso unha miniatura», mostra, profundando en máis documentos relacionados con esa institución hospitalaria e real.
«Consérvanse neste fondo moitos documentos emitidos pola cancillería real. Un é unha real cédula, como unha orde, coas firmas autógrafas dos Reis Católicos. Nela ordenábase ao deán de Santiago, Diego de Muros, administrador do hospital, que comprase 100 camas coa súa roupa para os peregrinos que chegasen a Santiago no ano de 1501… Tamén se conserva outro documento, as constitucións, que regulaba a vida interna do hospital situado no actual Obradoiro, dado polo rei Carlos I en 1526. É moi curioso consultalo porque nel detállase as funcións e as competencias que no Hospital Real tiña o administrador, o mordomo, o enfermeiro maior, os médicos, o cirurxián, o reposteiro, o barbeiro (que sería como o practicante) ou tamén o hospitalero dos sans, a figura encargada da recepción dos peregrinos», sinala con mimo.
«Algo tamén moi relevante son os títulos universitarios que, por distintas razóns, non se recolleron, e que conservamos. Hai incluso da época de Alfonso XIII ou da República», insignia. «Nas visitas isto é do que máis sorprende», razoa, recalcando que na visita programada para o xoves os asistentes terán tamén a posibilidade de asistir á explicación de como se restaura un documento danado, ao ser o Arquivo Histórico un dos tres galegos que contan con ese servizo.
«A primeira visita, xa organizada, pola Semana Internacional dos Arquivos, prolongouse dunha hora e quince minutos ás case 2 horas. Creo que a moita xente sorprendeulles o que conservamos», destaca agradecido.