Tanxugueiras: «Sen a xente que fixo o traballo de campo, nós non estariamos aquí»

Canto lle debe a música tradicional a Tanxugueiras? Aída Tarrío e Olaia e Sabela Maneiro din que bastante menos do que elas lles deben a todas esas mulleres que conservaron as cantigas e as melodías e a todas esas persoas que fixeron o labor de recollelas e arquivalas. A modo de simbólico agradecemento na medianoire do venres ao sábado 17 publican O meu amor, unha fermosísima versión dunha canción de Leilía.

­—Como recibistes o feito desta dedicatoria do Día das Letras ás cantareiras?

Sabela. Nós dixémoslle moitas veces á xente da Real Academia que algún ano había que dedicar o Día das Letras a esas persoas anónimas que facían esa lírica popular tan brutal sen saber case ler nin escribir. Entón, para nós foi «por fin!»

—Cal era a débeda que tiñamos con elas?

Sabela. Toda. Esa lírica popular garda a historia de como se vivía antes, garda todo o patrimonio oral, garda toda esa honestidade que teñen as señoras, garda o que somos. A nivel de música e letras tradicionais, debémoslles absolutamente todo.

Aída. Garda a nosa identidade como pobo.

—Cal foi a vosa experiencia directa con esas mulleres?

Aída. A miña foi coa miña avoa por parte de nai, que era tocadora. Con ela vivín dende que era ben pequena o escoitar na aldea as tocadoras de antes. A maiores, sempre recordarei a miña primeira recollida. Fun coa miña avoa María e con Fran [Sieira] ao Cebreiro e eu quedei como «pero isto que é?». Era brutal. E iso que eu con 10 anos non era consciente do ouro que tiña entre as mans. Sóubeno bastante máis tarde.

Olaia. Nós tivemos unha bisavoa que tocaba a pandeireta pero non a chegamos a coñecer. Todo o que soubera, levouno con ela. É algo que nos dá moitísima pena.

Sabela. Os nosos primeiros contactos co legado da tradición oral foi nas asociacións pero xa naquel momento botamos en falta que os profesores nos explicasen de onde viña todo aquilo. Co tempo fomos sendo conscientes de que aquilo que cantabamos e tocabamos non nacera por combustión espontánea senón que houbo alguén que o creou, que había unhas señoras que cantaban iso. Despois, cando xa empezamos a escoitar recollidas que fixeron xente como Xermán Muíños, Felisa Segade, Sés, Xabier Díaz, Xisco Feijoo ou Fran Sieira, entre outros, démonos conta do que muda a tradición. A mesma cantiga cantada noutro lugar ou por mulleres de distinta idade era moi diferente.

Olaia. Por iso cando agora nos din: «Por que decidistes fusionar a tradición...?». Non. Nós non decidimos nin inventamos nada. Iso levábano facendo elas moito tempo. Nós simplemente seguimos un legado.

—Dalgún xeito, podería dicirse que, ademais de para as cantareiras, esta celebración é tamén unha homenaxe para toda esa xente que recolleu?

Aída. Sen dúbida. Eles e elas son, se non a base, si o segundo chanzo de toda esta estrutura. Sen esa xente, nós non poderiamos ter a sabedoría e o coñecemento das líricas e as melodías que houbo. Así que nós estámoslles eternamente agradecidas a toda a xente que fixo, que fai e que fará, sen ningún afán de lucro, ese traballo de campo e que permite que todo o pobo nos acheguemos a eses arquivos musicais. Moita xente tómanos a nós como referencia porque somos as contemporáneas e porque chegamos á xente moza doutra forma, pero sen esa xente que fixo o traballo de campo Tanxugueiras non estariamos aquí.

—As cantareiras tamén tiñan un rol social moi importante. Cando se xuntaban falábase de cousas que non se falaban nin en público nin dentro da casa.

Sabela. Claro, as súas cantigas eran a forma que tiñan de, sutilmente e con esa retranca que nos caracteriza, falar de cousas picantes, de meterse co pobo do lado, con un, con outro... A maioría das coplas están feitas para ligar ou para meterse coa xente, pero a dolor, sen que ninguén se poidese sentir de todo aludido.

—Tedes algunha informante favorita?

Aída. Para min, obviamente, a miña avoa.

Sabela. Eu, Teresa dos Cucos. É superespontánea e brutal. E tamén Rosa de Moscoso.

Olaia. É que todas deixaron verdadeiras virguerías e arte puro.

—Ademais de a Leilía, tamén lle dedicades «Meu amor» ás mulleres que «gardaron nas súas gorxas o eco das letras e melodías, sementando nelas a memoria que hoxe nos constrúe». Ata que punto somos esa memoria?

Aída. Ata o punto máximo. Nós sentimos que somos esas mesmas mulleres pero a día de hoxe. Cando escoitamos as cancións ou lemos as coplas, sentimos que seguimos tendo os mesmos problemas e as mesmas alegrías que tiñan elas, aínda que sexa noutro contexto. Sentímonos moi identificadas.

Olaia. Os seráns e as foliadas tiñan a grandeza de ser espazos de liberdade nunha sociedade moi pechada e opresora.

—Por que lle quixestes facer esta homenaxe a Leilía?

Olaia. É que nós, cando eramos cativas, a música que escoitabamos era Leilía. Elas foron as que puxeron as pandeiretas nos escenarios. Foi como unha mensaxe subliminal que nos quedou dentro. Pouco a pouco dáste conta de que ti te dedicas a isto grazas a que outras mulleres empoderadas fixeron o que fixeron. Nós seguimos un legado, pero é moito máis sinxelo seguilo cando o camiño xa está aberto. E Leilía labraron e traballaron ese camiño ao dignificar a figura da pandeireteira.

Aída. E tamén porque Leilía foron a porta para que moitas nenas coñeceran a música tradicional máis pura, esa que ten a súa orixe nas recollidas.

—Leilía foron a porta para a vosa xeración e vós estades agora sendo a porta para a xeración presente. Como asumides iso?

Sabela. Partindo da base de que somos unhas inconscientes, adiante con todo [rin]. Si que sentimos certa responsabilidade porque si que temos a sensación de estar picando pedra e abrindo un camiño que outras seguirán e anchearán aínda máis. Pero moitas veces imos a cegas.

Aída. Para min, o mellor é que cando miramos para atrás vemos xente que vén seguindo ese camiño que nós, entre outras, imos abrindo. Xa só por iso, paga a pena.

—Aquela xente máis purista que puxo o grito no ceo cando sacastes «Figa» ou «Midas» calou a boca cando un ano despois as asociacións estaban cheas de rapazas que querían ser pandeireteiras.

Sabela. Os cambios sempre son difíciles de asumir. Parece que se cambias, como que perdes a identidade. Cando saíron Figa ou Midas efectivamente houbo quen tivo medo de que nos esquecésemos de onde viñamos. Pero co tempo penso que demostramos que non era así, e xa calmou a cousa.

Aída. Nós o único que queremos é, dende o máximo respecto e cariño, tratar a música tradicional á nosa maneira e deixar que a nosa imaxinación divague e a leve a diferentes sitios. Pero nunca coartar os camiños de quen quere mantela máis pura ou facela como a facían as señoras. Creo que a xente que no principio nos criticou deuse conta de que en ningún momento quixemos facerlle dano á nosa cultura ou á nosa lingua senón todo o contrario, o que intentamos é evolucionala para mantela viva.

Olaia. Eu creo que é necesario que haxa de todo, xente máis purista que mantén a tradición tal e como está e xente que innova e chega a novos públicos. Todas temos que convivir porque todas somos necesarias.

—Tedes xa bastante avanzada a gravación do novo disco. Con que nos imos atopar nel?

Aída. Demos un paso máis. Fixémolo en cada disco e neste non ía ser menos. Quixemos saír da nosa zona de confort... Bueno, en realidade nós nunca tivemos zona de confort. Pero si que lle estamos dando unha volta á nosa sonoridade sen deixar de ser cantareiras e pandereteiras. Iso nunca vai a faltar. Queremos seguir madurando e medrando, sen perder nunca a nosa identidade. E tamén lle demos unha volta ás temáticas que tratamos. Ata agora, sempre quixemos dar voz aos problemas que hai nesta sociedade, aportar o noso grao de area para que mundo sexa un pouco mellor, e neste disco por primeira vez imos falar das nosas propias historias e das nosas preocupacións para que a xente nos coñeza un pouco máis e dunha forma máis íntima.

—Na dedicatoria de «Meu amor» tamén dicides que esas mulleres fixeron do cantar un camiño «con principio pero sen final». Como vedes o futuro?

Aída. A tradición é o único que sempre vai molar. Os estilos van e volven, pero a música tradicional e a lingua é algo ao que instintivamente sempre imos suxeitarnos.

Olaia. O seu final será cando se acabe o mundo.

Aída. E aínda así, resoarán os cantos.

---

---

---