Bea Lema, autora de «O corpo de Cristo»: «O que máis se bota en falta nunha consulta de psiquiatría é o trato humano»
CULTURA
«Bordar foi case como pechar unha ferida», di a autora dun cómic con mestura de técnicas que relata a súa convivencia desde a infancia co trastorno mental e que reivindica que non se vexan enfermidades, senón persoas
21 ene 2024 . Actualizado ás 05:00 h.Nos ollos de Vera , unha nena, daquela unha adolescente, despois unha muller nova, retrátase Adela, a súa nai, convencida de que un demo convive con ela, que os escoita, que a quere danar. Entre acuarela e rotuladores, en cor vibrante e en branco e negro, bordada con teas ás que se lles dá unha segunda vida, a debuxante Bea Lema (A Coruña, 1985) fala de trastornos mentais, de crise dos coidados, de tabús sociais e relátase a si mesmo no corpo de Cristo, que esta semana presentou en Numax.
—Di que O corpo de Cristo xorde da necesidade de contarse a súa propia historia, pero converteuse nun manifesto para romper o tabú da enfermidade mental.
—Síntome cómoda coa palabra autoficción porque si que está baseado na miña experiencia persoal pero non todo é verídico. Cando empecei a escribir quería tomar conciencia do que vivira, tomar unha certa distancia e iso foi para min un proceso moi catártico, terapéutico. Pero despois empezou a ter outro valor ao darme conta de que non era unha historia en realidade tan especial, senón que é unha realidade que viven moitas persoas, concretamente moitas mulleres, que son etiquetadas de tolas e desde a psiquiatría non se indaga que hai detrás desa etiqueta. Trátase o síntoma, pero non se coñece nin a vida, nin as circunstancias da persoa nin as súas crenzas.
—No cómic vese tamén a incomprensión da contorna. Impactoume especialmente a cita coa psiquiatra e como reflexas esa incomprensión a través da mesa, cada vez máis ancha.
—E cada vez máis separadas, si. É que eu creo que o que máis se bota en falta cando acodes a unha consulta dun psiquiatra é o trato humano, porque é moi frecuente que a persoa fale das sensacións que ten, ben sexan sensacións corporais, que escoita voces, que se sente perseguida... E dáselle unha medicación, pero falta ese trato humano, intentar empatizar, preguntar un pouquiño máis. Por exemplo, se che sentes perseguido preguntar se alguén che acosou antes, se hai un demo que che que che fai dano preguntar se alguén foi violento contigo... Iso falta. E tamén falta unha educación á familia para saber acompañar iso. De primeiras, o máis obvio é negalo, dicir que o que contan é unha barbaridade, absurdo, e iso á persoa faille sentirse aínda máis soa do que xa é vivir unha sensación que os demais non poden percibir.
—De feito reflíctese claramente no libro: o pai pasa cada vez máis tempo no traballo, nega a realidade que vive Adela...Ata que chega un punto no que aprende a acompañala.
—Si, exacto. Ao crear este proxecto tiña esa intuición de que era necesaria esa empatía, pero houbo lecturas tamén. Un libro que me impactou é Máis aló das voces, un ensaio moi breve que dá outra visión de como hai moitos xeitos de percibir a realidade. Intentamos todo o intre etiquetar de normal e anormal, pero é moi difícil que alguén cambie as súas crenzas, xa sexan relixiosas ou doutro tipo. É moito máis sando aceptar esa diversidade e intentar acompañar ás persoas e respectar, aínda que non as compartas. Sobre todo respectar.
—Falando de etiquetas, no corpo de Cristo vese que o rol de coidadora cae principalmente na filla pequena, Vera , que co paso dos anos ten que falar co seu pai e o seu irmán para que se comprometan.
—É algo que de xeito ás veces case inconsciente recae nas mulleres. Non fai falta máis que ir a unha consulta, por exemplo de urxencias, e ver quen acompaña aos nenos, aos anciáns, ás persoas enfermas ou con discapacidade. É algo que ás veces recae en nós e dáse por feito. Mesmo por como se nos educa, como aprendemos a expresar máis nosas emocións, e iso fai pensar que parece que o facemos mellor, algo así como como «ti o fas tan ben, pois para que me vou meter eu». É verdade que a eles se lles privou de expresar esas emocións e nesas situacións séntense sen ferramentas para desenvolverse, e require exporllo. É moi obvio que hai unha crise dos coidados e desde que nos incorporamos as mulleres ao traballo hai un baleiro estraño que ou ben o cobren os avós coas criaturas pequenas, ou ben hai que pagar a outras mulleres, un traballo que tamén está precarizado por ser feminizado. Hai un problema que está sen resolver, porque somos interdependientes e todos imos ser dependentes nalgún momento.
—Sigo coa etiqueta, a de tola, que pon unha laxa tamén social: Adela escoita da súa contorna iso de con todas as mulleres que hai no mundo tívolle que tocar esa a o seu marido. O seu propio marido dillo.
—A cuestión é que hai detrás desa etiqueta, que significado ten. Un tolo pode ser unha persoa violenta, unha persoa bastante indesexable que da que che podes avergoñar, que pode ter comportamentos anormais, que se saen dos códigos e provócannos vergoña... Para min, o peor é que a responsabiliza moito a ela. No momento que se lle dá esa etiqueta é como é o teu problema, estás ti mal, pero nunca lla ve como unha persoa ferida, que está rota. Ás veces a tolemia e os delirios soamente son unha resposta a unha vivencia que de xeito racional é imposible de aceptar. Falta toda esa empatía e é unha palabra de desprezo, unha persoa que xa non hai nada que facer con ela.
—Na historia teñen moito peso a relixión e as crenzas esotéricas, con todo un compendio: meigas, O Corpiño...
—Santa Marta de Ribarteme.
—Santa Marta de Ribarteme, o mal de ollo, o demo...
—Son situacións que algunhas as vivín e tamén foi un xeito de reconciliarme un pouco coa relixión e coa espiritualidade, empezar a vela doutro xeito. Aínda que a Igrexa ten unha serie de dogmas que son intolerables, si que me axudou a empatizar con esa espiritualidade que está vinculada para ela na relixión. Para ela era un espazo onde non se sentía xulgada, un momento de acougo mesmo. O Corpiño ata os anos 70 eran un lugar onde os chamados tolos podían ir e expresar esa tolemia que tiña que estar sempre contida, escondida. A psiquiatría é algo relativamente recente, non fai tanto que se normalizou ir a un psiquiatra e era o recurso que había. Moitas veces renegamos esa parte da nosa historia, avergoñámonos, e creo que como mínimo debemos entendela e respectala. E á hora de ir a unha consulta non se pode obviar esta información, hai que entender o contexto da persoa e as súas crenzas para ver que hai detrás e para ter un diálogo con ela, que non sexa un monólogo de vostede tómese esta medicación e váiase á súa casa.
—Desde hai uns anos se ha ir rompendo o debate da saúde mental e fálase de inquedanza, de depresión... Pero o tabú e o estigma seguen intactos para trastornos graves como os delirios ou a esquizofrenia.
—É evidente que hai un interese sobre a saúde mental e que temos máis educación. Ir a terapia xa non é unha cousa estraña, está cada vez máis normalizado e iso é súper positivo. Eu falo con xente nova e vexo que teñen un vocabulario sobre as emocións, que son capaces de analizalas e iso é un gustazo, pero os trastornos graves aínda son un tabú. Se falamos de esquizofrenia, de delirios, de trastorno bipolar... Segue habendo moitísimo tabú, aínda que se rascas un pouquiño máis hai moitos movementos críticos, de antipsiquiatría. Descubrín hai pouco o hospital de Piñor, en Ourense, que ten unha visión psicanalista e dentro das instalacións hai un taller para usar a arte como un xeito de expresar o inconsciente e onde os profesionais teñen información sobre o que lle está pasando á persoa. Pero aínda son excepcións, hai moito que facer aí.
—Falemos da mestura de técnicas: hai acuarela, hai rotulador.. e hai bordado, que é outra homenaxe ás mulleres da súa familia.
—Xurdiu como un xeito casual, era algo que eu empecei para evadirme un pouco do cómic, que foi un proxecto moi longo, pero un punto sentín que tiña sentido coa narración. Igual que creo que o libro visibiliza o papel dos coidados ou eses problemas que pasan dentro do fogar e que parece que non se poden expresar fóra, tamén sinto que o tema téxtil sempre foi vinculado ás mulleres e no mundo das artes non é un material que se usou demasiado. Parecíame un xeito de sacalo de casa, de darlle valor a ese coñecemento, porque non todos os coñecementos teñen que pasar pola Academia. Esa transmisión popular, intrafamiliar, é bonita e é coñecemento en si mesmo, ten un valor. Doutra banda paréceme poético. Para min foi un proxecto catártico, tamén foi un xeito case de pechar unha ferida. Aí cobra sentido.
—Usa teas que teñen outras vidas anteriores. Por que?
—Por unha banda que non me gusta nada a visión que temos de usar e tirar, porque somos o único animal que xera lixo, toda na natureza é cíclico. Darlle posibilidades aos obxectos ou aos materiais é un xeito de darlles outra vida e outra visión de que hai unha posibilidade nas persoas de reinserción, de reciclarse, de curarse, de cobrar outras vidas, de cambiar.
—O bordado tamén ten potencia para contar historias: utilizouse para denunciar as desaparicións en Chile .
—Coa ditadura de Pinochet empezou a haber moita violencia no país: secuestros, asasinatos e detencións sobre todo de homes. Moitas mulleres empezaron a verse soas e non había demasiados medios para por exemplo ir a terapia. Xuntábanse nas nas igrexas e como un xeito de expresar a súa dor facían estas representacións. As teas era un material que había en casa, de roupa vella, de desfacer un xersei e usar ese fío para bordar... Volveuse un xeito de compartir e un xeito de denuncia, porque era algo que tampouco estaba a saír na prensa. Esas arpilleras mesmo despois saíron do país e foi un xeito de que se soubese fose o que estaba a pasar e tamén unha fonte de ingresos. É moi interesante como a costura, que foi un xesto na muller case obrigatorio e que parece unha habilidade totalmente inofensiva, vólvese subversiva e vai en contra do sistema.
—Hai tamén cor e branco e negro, que delimitan perfectamente dúas historias paralelas e entrecruzadas: a experiencia desde os ollos de Vera e a historia familiar de Adela, que as que a leva ao trastorno delirante.
—Na gráfica quería que houbese un contraste entre a dureza da historia e que fose máis naif, porque en parte se conta desde o punto de vista da nena e quería que fose visualmente amable e que represente a inxenuidade a pesar da dureza do que estás a vivir, porque como nena tampouco o pode xulgar porque non ten con que comparalo, basicamente. Nestes episodios máis duros parecíame que esa parte tan colorida non tiña razón de ser e vaise perdendo, pero foi algo que xurdiu no proceso.
—Agora está noutro proceso, que é o de trasladar O corpo de Cristo a unha curtametraxe de animación .
—Xa teño a adaptación a guion, vai ser un curto de 10 minutos que fago a produtora Abano, que é galega con Uniko, que é vasca, e estamos agora cos primeiros estudos da arte. É moi chulo cando che chegan os teus debuxos e móvense e cobran vida. É fenomenal e tamén é abafador, porque é moito traballo, pero síntome moi afortunada porque é xenial ter esta oportunidade e que o proxecto, vaia tendo diferentes vidas e vaia evolucionando.