Esquizofrenia, un problema de saúde mental que non logra enterrar o estigma: «Segue xerando medo e incomprensión»

A esquizofrenia é un trastorno que afecta a, aproximadamente, a saúde mental dun 1 % da poboación adulta en Europa e a case medio millón de persoas en España. A pesar de que é unha condición sobre a que todos escoitamos falar en maior ou menor medida, a aceptación social da esquizofrenia segue sendo un estigma por superar. Popularmente caracterizada pola presenza de episodios psicóticos que provocan nos afectados unhas vivencias non compartidas pola súa contorna (escoitan voces, teñen sensación de persecución ou creen que ocorren cousas que os demais non comparten), as súas afectacións anímicas non son tan coñecidas a pesar de estar amplamente descritas. Pero, que é a esquizofrenia?, que é o que a causa e cales son os seus síntomas?, ten cura?, que métodos existen desde a psicoloxía e a psiquiatría e cal é o enfoque adecuado para tratala?

Diferenzas entre psicoses e esquizofrenia

«Chamamos genéricamente 'psicose' ou 'trastornos psicóticos' a aqueles trastornos nos que aparecen alucinacións, delirios e desorganización do pensamento. Neles pérdese, dicimos, o 'xuízo de realidade'. Son cadros nos que o paciente ten vivencias non compartidas coa súa contorna. Oe voces que os demais non oen, creen que ocorren cousas que os demais non comparten, etcétera. Dentro deste paraugas, o trastorno psicótico paradigmático é a esquizofrenia, un trastorno crónico que se inicia na adolescencia e que cursa con brotes (cadros psicóticos agudos), fases de deterioración e síntomas negativos (apatía, retraimiento social, illamento). Pero hai outros moitos cadros psicóticos: as psicoses de orixe tóxica (por cocaína, cannabis, alucinógenos, alcol), a paranoia ou trastorno delirante crónico e a psicose aguda, que dura menos de un mes», explica Guillermo Lahera Forteza, profesor titular de Psiquiatría na Universidade de Alcalá e membro da Junta Directiva da Sociedade Española de Psiquiatría e Saúde mental (SEPSIQ).

Pola súa banda, Joseba Rico, psicólogo de a Asociación Madrileña de Amigos e Familiares de Persoas con Esquizofrenia (AMAFE), acouta un pouco máis a definición de esquizofrenia e o que a día de hoxe márcase como criterios para avanzar cara ao seu diagnóstico. «A psicose tería máis que ver con ese momento no que nos afastamos do que entendemos por 'realidade compartida', cando aparecen eses síntomas psicóticos e sófrense esas ideas estrañas e alucinacións. A diferenza coa esquizofrenia a marca o plano temporal. A esquizofrenia, presuponse, que vai manterse no longo prazo. Ten ese compoñente de cronicidad. Trátase dun diagnóstico que nos di que esa persoa ten moita susceptibilidade de volver sufrir psicose, susceptibilidade que ha de manterse durante, polo menos, seis meses». 

Debulla Rico que, evidentemente, un trastorno deste tipo está repleto de matices. Imaxínense que unha persoa sofre un episodio psicótico o 1 de xaneiro e un segundo o 30 de xuño. O seu cadro encaixaría dentro dos criterios que os profesionais da saúde mental manexan para etiquetar a esquizofrenia. Con todo, se o segundo episodio fose o 2 de xullo, xa non cumpriría os criterios. Por iso, Joseba Rico explica: «Eses seis meses simplemente serven para dicirlle a o clínico que unha persoa ten unha vulnerabilidade á psicose suficientemente grave para exporse o diagnóstico. A partir de aí, haberá que valorar e ter en observación a esa persoa que, se segue con ese camiño, acabará con ese diagnóstico. Como ves, as escalas temporais son máis por intentar lograr un mínimo consenso, por tratar de acumular a evidencia que houbo noutros países que acaben establecendo estas categorías». No entanto, o psicólogo avoga constantemente durante o seu discurso por «pór á persoa no centro» independentemente do que diten as convencións médicas.

Causas da esquizofrenia

Apunta Lahera que, aínda que se estima que a esquizofrenia afecta a un 1 % da cidadanía, «se utilizamos o concepto de 'espectro da esquizofrenia', incluíndo cadros psicóticos máis leves, chegamos ao 5 % da poboación». Con todo, a razón pola que aparece a esquizofrenia, é aínda un misterio para a ciencia. «As súas causas son diversas e aínda non están dilucidadas do todo. Aparece unha marcada heredabilidad e hai modelos biolóxicos que explican os seus síntomas (a desregulación dos sistemas de dopamina, de glutamato e outros). Parece existir unha vulnerabilidade a desenvolver psicose nalgúns suxeitos ante situacións de estrés. A aparición do trastorno é o resultado do balance entre a dispoñibilidade individual e a 'carga' de estrés ambiental», explica o docente da Universidade de Alcalá.

Motivación, desexo ou adicción: a dopamina é a responsable

Lucía Cancela

Sobre esta exposición prolongada a estresores e como poden evolucionar ata episodios psicóticos —e a dificultade de que aparezan nunha etapa vital tan complicada como a adolescencia— pon o foco Joseba Rico, psicólogo de AMAFE. El cre que se debe profundar nas vivencias persoais, individualizadas, para poder realizar unha abordaxe correcto do problema. «A adolescencia, o medo a quedar atrás, unha ruptura... Todo son diferentes estresores que en cada persoa van actuar dun xeito diferente. Agora mesmo, cando falamos de diagnóstico, falamos dun conxunto de síntomas, que son as consecuencias deses estresores. E un dos problemas é que o tratamento e toda esta lóxica se centra na abordaxe de síntomas. Nas voces, no ánimo triste, a inquedanza ou a sensación de persecución. Pero débese ter en conta que desencadenamento houbo na vida dunha persoa para impedir que iso se repita. As persoas, ante unha mesma situación, reaccionan de xeitos diferentes. Hai quen, no canto de expresalo nunha forma de trastorno mental, ten unha afectación física ou máis inquedanza. Hainos máis resistentes que outras, igual que hai persoas que é máis difícil que rompan un óso se se caen. Temos diferentes vulnerabilidades, tanto físicas como mentais», argumenta.

«É importante actuar sobre os síntomas, pero para evitar que iso volva pasar hai que traballar na prevención, no seu ámbito social, en saber que é o que está a pasar. E é unha cuestión pendente porque, a día de hoxe, se hai pouco para que, a quen teñen un problema de saúde mental de tipo psicótico, non lles volva a ocorrer», explica e reclama: «A parte social tras unha ruptura biográfica é algo sobre o que hai que intervir».

Drogas e esquizofrenia

Ademais, sábese que o consumo de determinadas drogas favorece a aparición da esquizofrenia. «Está demostrado que o consumo de cannabis ou cocaína asóciase á irrupción da enfermidade. Isto non significa que a cause, pero si que activan ou espertan unha susceptibilidade individual. Por iso, como a día de hoxe aínda non sabemos a vulnerabilidade de cada un, é arriscado consumir cannabis na adolescencia, pois o cerebro está en desenvolvemento e existe a posibilidade de desencadear psicose». 

A pesar de que a causa sexa descoñecida, si se observaron diferenzas anatómicas no cerebro das persoas que padecen esquizofrenia. «Se comparamos un grupo amplo de persoas con trastornos como o autismo, a esquizofrenia ou o trastorno bipolar, cun grupo de control, observamos claras diferenzas biolóxicas: desde alteracións da estrutura ou o volume dalgunhas áreas cerebrais á maior ou menor presenza de marcadores inflamatorios ou de neuroplasticidad. Pero, a día de hoxe, ningún destes biomarcadores serve aínda para diagnosticar ou predicir o inicio da enfermidade. Aínda lles falta especificidade —é dicir, que se asocie a un trastorno concreto— e capacidade predictiva. Pero isto non debe levar ao pesimismo ou a volver á idea obsoleta de que os trastornos da mente non teñen ningún substrato corporal, senón a impulsar con determinación a investigación en psiquiatría», reclama Guillermo Lahera, membro da Sociedade Española de Psiquiatría e Saúde mental.

Como se crean no noso cerebro as voces que escoitan os pacientes de esquizofrenia?

Aínda que existen pacientes que refiren experiencias agradables con respecto ás voces que escoitan, moitos deles descríbenas como atemorizantes e agresivas. Pero como traballa o noso cerebro para xerar estas 'ficcións' que os afectados viven como algo completamente real? «As alucinacións auditivas da esquizofrenia asócianse a unha activación de áreas da linguaxe e o pensamento, máis que auditivas. Isto significa que probablemente sexan pensamentos que cambian de cualidade, que non se recoñecen como propios e que se vivencian como fenómenos impostos desde fóra, xeralmente atemorizantes e agresivos. Son frecuentes as voces psicóticas que insultan, amedrentan ou ordenan accións ao suxeito». Explica o psiquiatra que, para palialos, disponse do «indubidable efecto da medicación para reducir a súa intensidade». «Traballamos co paciente que non se identifique con elas e que consiga toleralas sen repercusión afectiva. Pero non é doado», asegura.

A esquizofrenia se 'cura'? Cronicidad e tratamentos

«A esquizofrenia é crónica e ten unha tendencia á recidiva, é dicir, que sen tratamento adoita ter novos episodios. Con todo, é unha enfermidade moi heteroxénea, e polo menos o 10-15 % de pacientes teñen un só episodio e logo non recaen. En xeral, a esquizofrenia contrólase co tratamento, non se cura. E este tratamento é farmacolóxico e psicosocial», detalla Guillermo Lahera Forteza, profesor titular de Psiquiatría na Universidade de Alcalá.

Explica o directivo de a SEPSIQ que, a día de hoxe, o tratamento habitualmente recomendado fundaméntase sobre tres patas:

• Fármacos antipsicóticos: «Actualmente toléranse moito mellor que hai décadas e xa non producen eses molestos efectos secundarios. Algúns son pastillas e outras inxeccións mensuais, que se liberan aos poucos. As doses son axustadas polo psiquiatra, para que sexan eficaces e ben tolerados»
• Intervencións psicosociais: «Como psicoeducación, técnicas cognitivo-conductuales de manexo dos síntomas psicóticos ou terapia familiar para mellorar o clima de convivencia»
• Integración social: «Con recursos sociais que favorezan o emprego e desenvolvemento do suxeito»

Defende o profesional da psiquiatría que os medicamentos son «bastante efectivos, pero deben aplicarse de xeito mantido no tempo e con determinación». «A resposta é variable, pero ao redor de un terzo dos pacientes pode levar unha vida bastante normal, salvo algunhas recaídas; outro terzo ten máis dificultades, non consegue ser independente nin un traballo ou unha familia; o último terzo é o que require hospitalizacións periódicas. Pero, en xeral, o prognóstico da esquizofrenia é máis esperanzador agora que fai trinta anos», asegura, lanzando unha mensaxe de optimismo. 

Preguntado sobre os tratamentos alternativos aos fármacos, sobre se se utiliza algún tipo de intervención máis invasiva para mellorar o desenvolvemento da enfermidade, Lahera comenta que o uso da psicocirugía é anecdótico, pero que, con todo, o electroshock arrastra tras de si abundante literatura científica. «A veces é útil a terapia electro-convulsiva (antigamente, electroshock), que está rodeado dunha lenda negra e, en realidade, ten moita evidencia científica de eficacia. Engádese ao tratamento farmacolóxico en pacientes especialmente graves, con algúns síntomas concretos ou que non toleran os fármacos —asegura Lahera—. Pero onde podemos mellorar moito é en implementar terapias psicolóxicas eficaces nestes pacientes. Todas as guías internacionais as recomendan e, a pesar dos avances que tivemos en España, aínda hai zonas con dificultades para acceder a centros de rehabilitación psicosocial».

O estigma social e a visión académica: presente e futuro da abordaxe da esquizofrenia

«Un dos problemas aos que che enfrontas coa esquizofrenia e coa saúde mental en xeral, é que se cre que se sabe moito. Pero é que ás veces o problema non é tanto que non saibamos, senón o non recoñecelo. Cando recoñecemos que non sabemos, ese é o posicionamento adecuado. Manexamos un histórico do que creemos que sabemos, tamén a nivel social, do que son os problemas de saúde mental. Iso nésganos moitísimo. Coa esquizofrenia pasa. A nivel de poboación xeral, con todo o tema do estigma, pero tamén a nivel académico. Moito dos modelos iniciais médicos do século pasado marcaron moito o xeito de intervir e as expectativas de recuperación. A todo iso hai que darlle unha mirada crítica», explica o psicólogo Joseba Rico coas perspectivas postas na abordaxe actual e futuro do problema.

Argumenta que, a diferenza doutros problemas puramente fisiológicos, as fronteiras en saúde mental non sempre están claras. A esquizofrenia é un trastorno que combina as alucinacións ou os delirios con cuestións máis de apatía e dun aplanamiento afectivo. «Ao longo do tempo hanse ir incorporando outras áreas sintomáticas que teñen que ver máis co afectivo e co cognitivo», apunta. Aí xorde un novo reto para o diagnóstico. «En canto pómonos finos, imos ver que isto vai tocar outras áreas diagnósticas como o trastorno bipolar ou o trastorno do ánimo. En depresións moi graves hai síndromes psicóticos; nun unha esquizofrenia tamén hai síndromes depresivas. Onde nos pomos?», reflexiona Joseba Rico.

Trastorno bipolar: síntomas, dificultades no diagnóstico e tratamento

Cinthya Martínez

O psicólogo de AMAFE evidencia a dificultade á que se enfrontan os profesionais da saúde mental á hora de categorizar en compartimentos estanco os distintos trastornos. «Hai unha parte máis profesional, máis científica, de intentar establecer categorías que é importante para aspirar a esa universalidade do tratamento; doutra banda, tesche que axustar e pór á persoa no centro. Que se senta escoitada. A adaptación á súa propia biografía e ás súas necesidades concretas é fundamental. E é un dos grandes retos. Identificar que puntos son comúns na problemática de saúde mental. Irase revisando e avanzando. Pensemos que a saúde mental é unha disciplina relativamente nova en termos históricos e queda moito traballo por facer á hora de perfilar que é o que lle ocorre ás persoas, por que hai estes desencadenamentos e comprender que, se non se fai algo individualizado, é moi difícil que a persoa se senta comprendida», di. Retos para o futuro e para o presente.

---

---