Artistas impuros, parturientas e matarifes frecuentaron o baño xudeu do século XV da Coruña
A CORUÑA
Os usos da «mikvé» ritual permiten reconstruír a vida cotiá da xudería que alumou a fastosa Biblia Kennicott
23 dic 2025 . Actualizado á 05:00 h.O 2026 será o ano da Biblia Kennicott, a xoia bibliográfica da cultura hebrea universal caligrafiada e decorada na Cidade Vella da Coruña 16 anos antes de que os Reis Católicos expulsasen aos xudeus nunha das maiores manifestacións de intolerancia relixiosa de Europa. Aínda que non se anunciou conmemoración oficial na cidade, o próximo verán cumpriranse 550 anos redondos do instante en que o iluminador Joseph Ibn Hayyim, un dos máis grandes do seu tempo, trazou as últimas letras no colofón do luxoso códice medieval: «Na cidade da Coruña, na provincia de Galicia no Noroeste de España, o mércores día terceiro do mes de Av no ano 5236 da Creación», é dicir, o 24 de xullo de 1476.
A elaboración desta marabilla, perdida durante tres séculos desde a súa saída clandestina polo porto coruñés ata que en 1771 o clérigo inglés Benjamin Kennicott xestionou a súa adquisición para incorporar a unha biblioteca da Universidade de Oxford —onde permanece—, foi un man a man do imaxinativo Ibn Hayyim e o cotizadísimo calígrafo Moisés Ibn Zabarah, quen ao longo de dez meses copiou o texto sagrado a un ritmo de dous folios diarios (de 300 por 235 milímetros), a dúas columnas, en letra cursiva cadrada sefardí e con tinta castaña.
Ambos os autores eran sofrim, (escribas) e, como tal, estaban obrigados a realizar inmersións rituais de xeito constante para conservar o estado de pureza e santidade que requiría o seu contacto coa palabra sagrada. E moi preto de onde trabajababan, na parte baixa da rúa Sinagoga, dispuñan do máis eficaz medio de purificación prescrito polo xudaísmo: unha mikvé de auga corrente de manancial (non estancada) escavada polo goberno local medio milenio despois e cuxo orixe se datou no século XV, segundo a análise dos morteiros dos muros.
Mujeres menstruantes
Este baño ritual escavado na misteriosa casa de Sinagoga 4 constitúe «a materialización máis importante da xudería coruñesa» achada ata a data e a primeira arquitectura a partir da cal se pode reconstruír a vida cotiá dos seus membros. Así o expuxo o arqueólogo municipal, Marco Antonio Rivas, nunha conferencia na UNED na que reconstruíu o tránsito pola mikvé de matarifes, carniceiros, médicos e mulleres menstruantes, entre outros veciños da puxante alxama medieval da Cidade Vella, en busca de limpeza espiritual.
A lei xeral hebrea establece un repertorio variado de tabús e tipos de impureza que permite identificar a profesión, as prácticas e circunstancias dos coruñeses que se mergullaron neste baño sobresaliente. «En primeiro lugar, están as impurezas derivados do contacto cun organismo morto, un cadáver humano, un réptil ou a carroña de animais puros (os que se poden comer) ou impuros», detalla Rivas. Segundo este mandato, os encargados de preparar a un xudeu falecido na Coruña antes do enterro, o médico que acudía a atendelo e os familiares que se atopaban no cuarto terían que purificarse despois.
Matarifes e carniceiros
«En segundo lugar, atópase o shojet, unha persoa formada para sacrificar aos animais con obxecto de causarlles o menor sufrimento posible e que se desangrasen por completo. Se por algunha razón algo saía mal, o matarife entraba inmediatamente en estado de impureza. E de todos os xeitos, xa antes do sacrificio tería que realizar unha inmmersión», advirte o arqueólogo.
As mesmas obrigacións afectaban os carniceiros, sometidos os preceptos do kashrut para que os cortes e despezamentos, ou a retirada da graxa e do nervio ciático esixidos pola relixión hebrea, garantisen un consumo kosher ou adecuado.
E para rematar, nun grupo moito máis amplo que practicamente comprendía a xudería enteira, desfilaban os portadores de impurezas derivadas do corpo humano vivo, como as mulleres menstruantes, con fluxo anormal de sangue ou nos días despois de dar a luz; homes con gonorrea ou despois de exacular, e en xeral adultos «que experimenten emisións nocturnas», relacionadas con «sobredingulgencia na comida ou a bebida, cansazo ou fatiga», segundo O libro do mikveh, unha guía «sobre a importancia da inmersión ritual para escribas, faenadores rituais e xente común».
Perdas e consecuencias dos actos contra a liberdade relixiosa 550 anos despois
«Os elementos arquitectónicos que caracterizan unha comunidade xudía evolucionada son a sinagoga, o cemiterio e a mikvé, e construcións que teñen que ver coas regras alimenticias como a carnicería e o forno de pan», explicou o arqueólogo municipal, Marco Antonio Rivas, nunha charla na sede coruñesa da UNED na que defendeu o valor do achado da rúa Sinagoga para rescatar o legado de «unha cidade dentro da cidade» e deixar en evidencia «a gran perda intelectual, científica, política e cultural» que sufriu España como consecuencia da persecución e expulsión dos xudeus en 1492 —e dos musulmáns en 1609— en contra da súa liberdade relixiosa.
O cemiterio
«Toda a arquitectura hebrea é froito dunha comunidade que para sobrevivir precisa seguir unha serie de preceptos relixiosos que condicionan todos os aspectos da vida. Por iso o día a día na xudería faise case por inercia, como unha necesidade de manter a identidade», indica Rivas, que alude ás lápidas funerarias con escritura hebrea que apareceron en 1869 no peirao da Palloza —enfronte da coñecida como illa dos Xudeus, hoxe desaparecida—, onde probablemente se atopaba o cemiterio xudeu.
A identificación do lugar de oración disiparía as dúbidas, cada vez máis inconsistentes, que envolveron as investigacións sobre o pasado hebreo da cidade. O goberno local anunciou, neste sentido, novas actuacións, por importe de 368.000 euros, para «esgotar a potencialidade arqueolóxica en toda a superficie» de Sinagoga 4.