El gallego que desde Berkeley está detrás del gran hallazgo de la energía oscura del universo: «Podemos acabar nun Big Crunch»

YES

Antón Baleato Lizancos tiene 31 años y forma parte del grupo de físicos que ha creado el mapa tridimensional más grande del cosmos que ha medido 15 millones de estrellas. ¿Puede colapsar el universo? «Se a enerxía escura perde forza no futuro, podemos rematar nun Big Crunch», dice
09 abr 2025 . Actualizado a las 13:51 h.Nada más comenzar a hablar con Antón Baleato Lizancos lanza una carcajada cuando le recuerdo esa magnífica escena de Annie Hall en que un Woody Allen pecoso, pelirrojo, de unos 7 u 8 años, se niega a hacer los deberes e ir al colegio porque está totalmente angustiado con la noticia de que el universo se expande. A su lado, su madre, irritada por la tontería del niño, decide llevarlo al psiquiatra para que lo convenza. «Mamá, ¡el universo se expande!», le grita Woody Allen enrojecido de la ansiedad, a lo que su madre le responde como solo sabe una madre: «¡Sí, pero Brooklyn no se expande! ¡Al colegio!».
Con ese buen humor, Antón, que tiene ahora 31 años, me cuenta que dejó A Coruña, donde nació, cuando cumplió los 17 para expandir su conocimiento. Primero se fue a estudiar a Canadá, después hizo la carrera de Física en la Universidad de Columbia en Nueva York, y más tarde los cursos de doctorado y la tesis sobre Cosmología en la Universidad de Cambridge. Desde el 2021 está en la Universidad de Berkeley (California) como investigador posdoctoral y es, por lo que él confirma, el único gallego que forma parte del proyecto DESI, el Instrumento Espectroscópico para el Estudio de la Energía Oscura (en sus siglas en inglés), ubicado en el Telescopio Mayall, que ha arrojado hace unos días unos resultados que han supuesto todo un hallazgo para la física y para conocer más el universo.
DESI ha cartografiado galaxias para trazar el mapa en 3D mayor del universo y ha medido su velocidad de expansión durante 11.000 millones de años. Es la primera vez que se mide la historia de la expansión del universo en un período tan temprano (hace entre ocho mil y once mil millones de años) con una precisión superior al 1%.
Cincuenta personas
En el departamento donde está Antón, probablemente uno de los más numerosos en Cosmología del mundo, trabajan unas 50 personas, entre físicos teóricos, físicos experimentales e intermedios que se dedican, entre otras cuestiones, a medir las galaxias con la mayor precisión que se puede. «Hai outros experimentos cosmolóxicos que miden moitos máis millóns de galaxias, pero a localización delas é máis aproximada. A ciencia que quere facer DESI require que a posición sexa extremadamente precisa. Agora conseguimos estes mapas nos que temos medido a distancia de 15 millóns de galaxias que son os máis precisos e os máis grandes que existen», explica Antón. Claro que para que nos hagamos una idea de la distancia a la que está una galaxia, él nos habla de Andrómeda, que «está aquí mesmo», bromea, y nos da el dato exacto: «A 160.000 millóns de anos. É dicir, que esa luz que nos chega hoxe de Andrómeda deixou a galaxia cando os primeiros humanos estaban abandonando o territorio de África». «Os telescopios son máquinas que nos permiten viaxar no tempo», reflexiona.
Cuando le pregunto a Antón por la relevancia de los datos que han obtenido de DESI, él especifica que la energía oscura es una de las incógnitas principales del universo y de la Física. «Numericamente bastaría con dicir que a enerxía escura constitúe o 70% do que hai no universo. O 25% é materia escura, e un 5%, materia visible, isto é, aquilo que nós podemos ver cos nosos ollos ou telescopios», indica.
«A materia escura non a podemos ver —prosigue—, pero exerce un pulo gravitacional sobra as cousas, incluida a luz. Por exemplo, se agora houbese un cúmulo enorme de materia escura fóra da Terra, no espazo, a Terra si se vería atraída cara a ese cúmulo. Aínda que non temos idea de que está composta». «E por outra banda —continúa— está a enerxía escura da que non sabemos apenas nada, só que está causando unha expansión do universo».
En los años sesenta —tal y como relata Antón— se descubrió que el universo se expandía, porque se observó el fondo cósmico de microondas, que es la luz que nos queda del Big Bang. Posteriormente, en el 98, se supo además que esa expansión era acelerada y que esa aceleración se debía a la energía oscura. ¿Qué se ha descubierto ahora? «Que esa enerxía non é unha compoñente de densidade constante, non ten sempre o mesmo número, senón que evoluciona co tempo. A densidade da enerxía escura foi distinta en diversas épocas do universo, o que quere dicir que a aceleración é diferente en distintas épocas. No modelo estándar que tiñamos a aceleración era a mesma, pero todo parece indicar que varía e que a enerxía escura tiña máis densidade no pasado que hoxe».
¿El universo entonces puede colapsar? «Si, se a enerxía escura perde forza no futuro, pois poderiamos rematar nun Big Crunch. Pero DESI mide mellor non a enerxía escura en momentos máis recentes, senón un pouco máis atrás no tempo, arredor da metade da vida do universo. E aí vemos que a enerxía escura gaña forza. Nas publicacións que se veñen de facer non foi esta a cuestión na que se puxo máis énfase, pero desde o punto de vista interno é a máis interesante. Esa forma engadida que amosa a enerxía escura no pasado, porque require un esforzo por parte dos físicos teóricos para poder explicar un modelo que amose esas propiedades. No caso de ser certo, porque os datos están aí, tería unhas repercusións potentísimas para a física fundamental e para o futuro do universo», explica Antón, que se siente un auténtico privilegiado por el interés que despiertan todos estos temas en la sociedad. «A min dáme moita forza. A xente ten moitas preguntas, e agora mesmo creo que ese é o principal motivo polo que me dedico a isto. É algo que a sociedade quere, quere saber como funciona o universo e eu teño a fortuna de poder facelo», afirma.
«Atrae polo misterio»
«A cosmoloxía atrae polo misterio e o poético da ambición humana de intentar entender algo que é infinitamente máis grande ca os nosos cerebros individuais, pero, combinados, podemos chegar a comprender como funciona o universo. Que, por outra parte, podía non terse prestado a ser comprendido. Podía non ser así, pero si parece que é algo que podemos descifrar e iso é marabilloso», expresa Antón, que vuelve con frecuencia a A Coruña y está volcado en la organización en esta ciudad de un congreso internacional de cosmología para el año 2026, en el que debatirán expertos llegados de todo el mundo.
¿Qué diría Einstein si levantara la cabeza? «Que é un momento moi interesante para ser cosmólogo, que o modelo estándar parece que está rachando por varios sitios e é un momento para cavilar e pensar efectivamente con que o imos reemplazar. Estes últimos 20 anos foron bastante frustrantes para os cosmólogos porque todas as observacións eran compatibles co modelo que tiñamos. Se cadra, mirando desde fóra, sorprende esta postura. Pero nós cando máis disfrutamos é cando temos algo que non podemos entender, cando os modelos fallan. Aí daste conta de que estás na fronteira do coñecemento e é unha oportunidade para indagar. Ese é o momento no que estamos, temos moitas observacións en tensión que temos que reconciliar e sabemos que cando o consigamos imos chegar a algo novo», sinala o investigador.
Únete a nuestro canal de WhatsApp
«DESI traballa en diferentes tipos de medicións, agora publicamos os resultados das primeiras desas análises aplicadas aos tres anos de traballo. Medimos a distancia entre moitos millóns de galaxias e comparámola cunha distancia estándar que sabemos que debe haber entre elas, das que temos coñecemento teórico, porque é unha distancia que está relacionada co lonxe que podían viaxar as ondas de son do universo primixenio», se lanza Antón. «Pero nunha segunda análise imos combinar iso coas velocidades das galaxias, porque a enerxía escura o que quere é facer que o universo se expanda cada vez máis rápido e iso vai na dirección oposta ao pulo gravitacional. Entón a través das velocidades podemos aprender moito», apunta con esa sabiduría que al resto de mortales nos cuesta asimilar. «A terceira parte consiste en cotexar estas observacións coa lentificación gravitacional, que é o efecto segundo o cal a luz que nos chega dun efecto de fondo se ve distorsionada polo efecto gravitacional da materia», cuenta Antón, aunque en este momento no me queda más remedio que hacer como la madre de Woody Allen.
«¡Para, para, para, Coruña no se expande!», interrumpo mientras recupero el aliento y proceso tanto conocimiento. «¡No quiero imaginarme lo que puedes contarle a alguien en una noche estrellada!», le azuzo a Antón. «Non te creas, que con tanta contaminación lumínica agora custa moito!», tira de retranca este gallego para no entrar en otros misterios energéticos. En la despedida quiero ser precisa. Él se queda en Berkeley, pero A Coruña lo espera, con los brazos abiertos, exactamente a 9.000 kilómetros de distancia. Y eso, mirándolo con su telescopio, no es nada. Pura física.