O noso ADN actúa como unha máquina do tempo molecular, o que permite determinar que a orixe dos galegos está en todas partes
13 jul 2025 . Actualizado á 12:42 h.A pregunta é tan antiga como a humanidade. Paul Gauguin plasmouna ao seu xeito na súa famosa obra «De onde vimos? Quen somos? Onde imos?». A ciencia, con ferramentas cada vez máis sofisticadas, intenta respondela. Hoxe, a xenética permítenos mirar atrás como nunca antes. E o que nos di é claro: os nosos devanceiros viviron en todas partes. Así o resumía o xenetista británico Mark Jobling: «Where did my ancestors ao vivo? Everywhere». Unha afirmación que, para a bioloxía, non é debatible senón unha certeza. E é que en cada célula do noso corpo levamos escrito o rastro dos nosos antepasados. O noso ADN, ese larguísimo código de instrucións herdado de pais, avós e xeracións tan remotas como as propias orixes da nosa especie (e máis aló), actúa como unha máquina do tempo molecular.
O fascinante é como funciona: en cada xeración, o ADN mestúrase, rompe e vólvese a unir, creando combinacións únicas. Ás veces, nese proceso, xorden pequenos cambios que funcionan como pegadas do paso do tempo. Analizando estes patróns, os xenetistas reconstruímos episodios do pasado: cando se mesturaron as poboacións, que rutas seguiron, ou se esas migracións foron protagonizadas máis por mulleres ou por homes. Isto último é posible porque certas rexións do ADN transmítense exclusivamente por liña materna ou paterna.
E así chegamos a Galicia. Recentemente demos un paso máis na comprensión da súa historia xenética. Os resultados mostran algo tan sorprendente como revelador: unha persoa con raíces xenealóxicas galegas ten, en media, ao redor del 15% do seu ADN con orixe norteafricana ou do Oriente Medio. E esta vez dicímolo coa máxima precisión posible: en lugar de analizar puntos específicos do xenoma habemos secuenciado o ADN completo (3.200 millóns de letras), ofrecendo a imaxe máis nítida posible. Ademais, ese compoñente africano non está vinculado, como tradicionalmente se pensaba (aínda que sen base documental sólida) ao período islámico iniciado no ano 711.
A historia é máis complexa… e máis antiga. Todo apunta a que boa parte dese ADN chegou antes: na prehistoria, durante o Imperio Romano (un exemplo: a Cohors I Celtiberorum e o seu séquito civil procedente de Mauritania Tingitana asentouse preto de Sobrado dos Monxes), e especialmente na época visigoda, cando o comercio e a necesidade de man de obra trouxeron persoas do outro lado do Mediterráneo a través de redes xestionadas por elites, mosteiros e igrexas do noroeste peninsular. Tamén cobra novo sentido o achado xenético da análise dos restos óseos do bispo Teodomiro, descubridor da tumba do Apóstolo Santiago e natural de Iria Flavia, que revelou un 20-30 % de ascendencia norteafricana. Probablemente os seus pais e avós compartían esa mesma herdanza xenética. E todo isto, convén lembralo, ocorreu antes do dominio musulmán.
Este tipo de estudos deixa unha lección valiosa: o ADN non amente, pero tampouco o conta todo. Non podemos, nin debemos, xulgar a orixe dunha persoa só pola súa aparencia. O noso aspecto físico (fenotipo) depende tamén do ambiente, a epigenética e o azar biolóxico. Que llo digan a Craig Cobb, supremacista estadounidense que descubriu, para a súa sorpresa, que unha parte significativa do seu xenoma é de orixe subsahariana. Incluso hai casos documentados de xemelgos idénticos (xeneticamente iguais), con diferente cor de pel. Como é posible? Por fenómenos biolóxicos complexos, como o mosaicismo xenético, mutacións postzigóticas ou factores epigenéticos que poden alterar a forma en que se expresan os xenes.
A xenética confirma o que a historia e a filosofía sabían: a pureza biolóxica (xenética) non existe, todos somos mestizos, e compartimos raíces máis ou menos próximas. Como me gusta dicir: en maior ou menor grao, todos somos primos. E, por suposto, os galegos non somos a excepción.
Antonio Salas Ellacuriaga Catedrático da Facultade de Medicina da USC. Investigador principal do grupo GenPoB do Instituto de Investigación Sanitaria de Santaigo (IDIS)