Descobre o roteiro, chea de vellos muíños e curtidurías, que desde hai un ano non deixa de percorrerse en Santiago

A pasada fin de semana, en plenas Festas dá Uña de San Lázaro, un dos actos destacados da programación foi un percorrido grupal pola Senda do Berce do Sar, un roteiro que, desde hai case un ano, cando o Concello de Santiago acondicionouna, non deixa de sumar fieis, podéndose acceder a ela desde ese barrio compostelán. O que guiou o itinerario foi Mario César Vila, nacido en San Lázaro e arqueólogo en Tempos Arqueólogos, a firma encargada da elaboración do estudo histórico do itinerario.

Ás portas da Semana Santa, e dunha fin de semana de nordés e tempo asollado, o arqueólogo percorre de novo para La Voz o roteiro con máis auxe en Compostela.

Unha senda lineal de 5, 2 quilómetros

O demandado itinerario, cuxa sinalización se puxo a punto nos últimos meses e que ademais dispón dun folleto dispoñible para descarga, é lineal, prolongándose ao longo de 5,2 quilómetros o que, de forma tranquila e con paradas, podería percorrerse en dúas horas e media, mentres se avanza en paralelo ao río Sar, augas arriba. Un paseo que permite redescubrir o pasado de Compostela ao discorrer entre antigas fábricas de curtidos, vellos muíños -moitos deles, situados en propiedades privadas-, e diversas fontes, e ao longo do que se contempla a pegada que nesta zona provocou a chegada e extensión das diversas infraestruturas. «Esta zona chaira e máis rural, na que o impacto desde o punto de vista das expropiacións se considerou menor, foi a idónea desde o punto de vista da enxeñaría civil para proxectar as infraestruturas que cruzarían de norte a sur Santiago. No itinerario case nunca se perde de vista a vía férrea, e, por treitos, contémplase tanto a AP-9 e o periférico. A senda, que se cruza co Camiño Francés e a Vía da Prata, foise recuperando a base de camiños xa existentes, que usaban os veciños, pero o certo é que antes deste sendeiro aquí non había unha ruta consolidada, prolongada», explica Mario César Vila. «É un itinerario sen alturas, cómodo de percorrer, con varios puntos onde deixar o coche, podéndose facer por treitos», apunta.

Punto de partida: a Colexiata de Sar

No trazado previsto o inicio márcase na Colexiata de Sar, o coñecido templo de estilo románico levantado no século XII. A continuación, e tras saír á rúa de Sar o percorrido atravesa a propia Ponte do Sar, presentándose a continuación dúas alternativas, unha variante que se encamiña directamente cara á Ponte dás Brañas do Sar e, outra que serpea entre os primeiros muíños en ruínas que atravesa a senda. Se se elixe esta, de máis bela factura, contémplase primeiro unha casa branca co seu muíño e, a continuación, o Muíño do Morico, que, aínda que abandonado, permite desde o exterior imaxinar o que foi.

De muíño a muíño, e entre túneles

Pouco despois, e xa nas inmediacións do Multiusos Fontes do Sar, chégase a dálos Muíños dos lavadoiros Brañas de Sar. «É curioso que moita xente que pasa preto non se dá conta que esas dúas casas illadas que están preto do estadio, e que están habitadas, conservan os seus propios muíños, coma un núcleo tradicional conservado. Nesta zona instalouse ademais un panel sobre fauna. Unhas das habituais aquí é unha garza», comenta risoño, achegando unha imaxe que así o testemuña.

O itinerario prosegue entón sobre a Ponte dás Brañas do Sar e, tras rodear o estadio, atravesa o Túnel dás Fontes do Sar, onde, a partir do encargo do Concello, membros da 7H cooperativa cultural pintaron nel un mural das xacias. «Trátabse de seres da mitoloxía galega, coa metade inferior en forma de peixe e a superior humana, que protexen ríos, fontes e mananciais, traballando en comunidade para garantir que as augas estean limpas e puras. Isto entronca un pouco cos seres mitolóxicos que abondan na ruta do Viso», sinala Mario César Vila.

Tras pasar por un panel que marca todo o roteiro, a senda encamíñase entón cara a Viso, onde unha primeira parada sería a Ponte do Viso, un punto desde o que se observa unha pequena presa que desviaba a auga para os muíños que se atopaban nesta zona e dos que quedan vestixios. «Nesta zona aínda se apreica a canle de toma de augas, así coma o edificio onde estaba o muíño e a canle de evacuación», detalla o arqueólogo. «Nesta ruta contémplanse muíños en todos os estados de conservación posibles. Tamén se aprecia como cando se acometeron as distintas obras ferroviarias non sempre se tivo en conta a conservación desas canles...», reflexiona.

Cara á fábrica de curtidos do Viso

O camiño, mentres avanza por unha das súas zonas máis bonitas, diríxese neste punto cara ao Muíño do Vieiro, atravesando a continuación o túnel do Curtidoiro. O itinerario proseguiría xunto ao río, pero o arqueólogo aconsella desprazarse momentaneamente do mesmo para visitar o Curtidoiro do Viso, outro dos puntos clave da senda.

A tamén coñecida na zona como Fábrica do Viso, foi unha das poucas/pouas curtidorías que había no río Sar. «Mentres que no río Sarela había máis curtidoiro que muíños, no Sar había máis muíños que curtidoiros. Aínda así, este río tamén é un bo exemplo da puxanza que tivo a industria do coiro en Santiago, unha localidade onde se daban as tres condicións que precisaba a existencia desas instalacións, como eran a abundante auga, a existencia de peles de gando e o axente curtinte de peles que se atopa na casca do carballo», remarca Mario César Vila. «Esta fábrica, construída en 1821 por Pedro de Andrés Ibáñez, tiña unha dimensión mediana e chegou a ser a terceira da cidade nos pagos de contribución industrial. Pecha a finais do século XIX, tendo na actualidade un estado de conservación desigual. Iso si, o edificio e parte dos sequeiros mantéñense en pé e tamén se pode atopar algún pío en dirección ao río Sar», detalla o arqueólogo, compartindo a súa esperanza de que poida chegar a rehabilitarse.

Sen descanso, o roteiro prosegue avanzando polo Muíño dá Maroca, nun punto onde o arqueólogo relata que chegou mesmo a haber tres, e, tras pasar por outro túnel, detense de novo no Muíño de Paredes, que era usado polos veciños da contorna e que, do mesmo xeito que outros moitos, foi de propiedade mancomunada. Na actualidade é o mellor conservado do roteiro, mostrando aos camiñantes un panel que lembra o funcionamento dos muíños.

A senda retoma camiño sempre xunto ao río, e entre vexetación de ribeira, mentres adianta máis muíños (como o dá Ponte, que, aínda que está en ruínas, mantén bastante ben a súa estrutura) e novos túneles, como o do Camiño Francés ou Agro dous Mozos.

A seguinte parada de importancia sería xunto ao Muíños dous Teixos. «O curioso desde enclave é que foi trasladado en 1927 pola construción da antiga liña do tren A Coruña-Santiago, que se proxectou en 1926 e se inaugurou en 1943. O muíño estaba na mesma zona, pero houbo que trasladalo por esas obras. Vendo o seu estado de conservación, desde o punto de vista patrimonial, podería acometerse neste caso -e ao igual que en moitos outros elementos da ruta- por acometer nel unha consolidación básica, deixándoo como o que se denomina ruína musealizada. Tras unha limpeza e consolidación das súas estruturas, poderíase contemplar sen reconstruír totalmente», sostén o arqueólogo.

O roteiro entra xa na súa parte final, atravesando novos túneles e deixando a man esquerda outro muíño abandonado. Trátase do Muíño dá Carballa, onde antes había dous, existindo xunto á canle do río un lavadoiro onde lavaban a roupa as mulleres que ían moer.

A última parada sería o Curtidoiro de Amio, unha fábrica, tamén coñecida na zona como A Casa dá Braña, que data de principios do século XIX, e que foi levantada polo francés Bernardo Arriaga. «Na actualidade apenas se recoñece algún resto dos muros da antiga fábrica e algunha canalización, pero o que se conserva si dá unha idea do que foi. Ao igual que moitos elementos da ruta, este antigo curtidoiro é unha testemuña muda do pasado recente de Compostela», sostén o arqueólogo.

O punto final sería a zona onde se está levantando o Parque Berce do Sar, un futuro espazo de lecer, situado preto do nacemento dun río que, desde San Marcos, desde a coñecida como Fonte dous Cachos, descende cara ao Polígono dá Costa Vella, mentres gaña caudal e xa se encamiña cara ao roteiro agora denominado de Ou Berce do Sar.

«Desde San Lázaro, o Sar avanza encaixado entre o periférico e a aba do monte Viso. Se facemos o camiño ao revés, e atravesamos o río polo túnel da vía do ferrocarril, entraremos nunha paisaxe agraria ben conservada, de prados húmidos. Un Santiago non tan coñecido e que agora, con esta senda, a moitos non deixa de sorprender. Moitos veciños din que non deixa de transitarse», celebra o arqueólogo.

---

---