Na medida en que unha nación é produtiva cientificamente, é unha nación educada e viceversa. Con todo, a fenda entre o avance científico e tecnolóxico e a educación é profunda. E é positivamente esta fenda un dos factores fundamentais que afectan a interrelación entre a aplicación da ciencia, o medio ambiente e o ser humano. Non é necesario profundar en que o investimento en persoas é a política máis importante de cara ao progreso sociocultural e económico. Só a ignorancia, a falta de visión ou a terquedad poden contradicir esa aseveración.
Pero, aínda que se observa que a maioría dos líderes políticos repiten como slogans «educación e progreso» ou «educación para o desenvolvemento», as accións que se toman nunca se corresponden coa intención, e máis aínda, confúndese educación para o desenvolvemento coa formación de recursos humanos para o aparello produtivo e non en función do melloramento global do individuo como ente bio-psico-sociocultural.
A revolución industrial, e, hoxe, en plena explosión dixital e de intelixencia artificial, levaron á humanidade a unha actitude de competencia intra e multinacional que está a dexenerar en modelos de desenvolvemento onde o paradigma traballo-produción representa as metas para acadar, deixando de lado outros factores humanos indispensables. Chegouse a confundir desenvolvemento con potencial económico, industrial ou tecnolóxico. O desenvolvemento non é posible concibilo sen elementos como a aplicación dos dereitos humanos en todas as ordes, a loita contra a pobreza, a atención á saúde e a procura do benestar social e psicolóxico. Pero tamén educando á poboación para traballar para as futuras xeracións, como responsabilidade ética e ser parte corresponsable para vivir en sociedade. Os seres humanos foron esquecidos como a parte fundamental á que ten que estar dirixido o desenvolvemento. Puxemos máis énfase nas creacións do individuo que nel mesmo. O auténtico eixo do devandito desenvolvemento, o ser humano, unha vez máis, foi ignorado.
Os nosos sistemas educativos, en termos xerais, hanse mercantilizado, recompensan a soberbia e non a humildade; salientan a procura de prestixio individual e non o servizo á comunidade; os nosos profesionais non son formados para responsabilizarse nin estudar as consecuencias sociais nin ecolóxicas das súas decisións, e hoxe vivimos baixo a desilusión do tipo de persoa que estamos a crear, en contraste cos vertixinosos avances da ciencia.
A falta de investigación en ciencias humanas e a baixa calidade do pouco que se realiza nesta área é parte indivisible do concepto equivocado que temos do progreso ou do desenvolvemento. Con todo, se alguén ten maior culpa, esta recae maioritariamente no sistema educativo, especialmente nas universidades. Os nosos sistemas enchen ao estudante de certificados, constancias, títulos e diplomas desde moi temperá idade, o que os converte en buscadores de prestixio, no mellor dos casos, e failles perder o amor ao coñecemento e a perspectiva de que ningún coñecemento é terminal, de que a aprendizaxe se estende ao longo da vida. Parecese que o único importante fose conseguir títulos, non necesariamente aprendizaxes, e, unha vez obtidos, repousar para sempre o esforzo realizado. Destrúese a curiosidade, a sede de coñecementos, a procura da verdade.
Nunha boa parte de universidades no mundo, moitos profesores limítanse a repetir, reproducir e memorizar feitos que hoxe son mellor explicados por medios dixitais e de comunicación. Non se motiva ao estudante á creatividade de novos coñecementos científicos, humanistas ou artísticos, nin se lles ensina o pasado sen o futuro. Temos sistemas que castigan a curiosidade, a explosión da imaxinación creativa, o mesmo risco de pensar. Todo iso é parte da investigación acerca de nós mesmos. Investigación en ciencias humanas que, na súa maioría, empezando polos premios Nobel, non recoñecen ou simplemente ignórano.
O imperativo de investigar cumpridamente en ciencias humanas é apremiante. Nunca un tipo de investigación a expensas doutro. Ciencias duras ou brandas compleméntanse. Unhas sen as outras distorsionan a realidade e o mesmo futuro. Non hai forma de entender o mundo sen entendernos a nós mesmos. O mundo da formación non debe fragmentarse. Necesitamos, como expresou Simón Rodríguez, o primeiro mestre de América a comezos do século XIX, educación social para facer unha nación prudente; corporal para facela forte; técnica para facela experta; e científica para facela pensadora. Nada diso poderemos conseguir se non pomos ao ser humano como eixo do desenvolvemento.