Con frecuencia atópome con persoas, incluídos médicos, que teñen unha idea equivocada sobre o papel que xoga un comité de ética na investigación.
Na práctica clínica, os médicos sempre intentamos proporcionar ás persoas un beneficio, a través dun diagnóstico para proporcionarlles medidas preventivas ou de tratamento; pola contra, na nosa actividade investigadora trataremos de obter coñecemento e en moitos estudos experimentais os suxeitos participantes poderán non obter ningún beneficio ou mesmo manifestar algún efecto inesperado prexudicial. Por outra banda, moitos dos ensaios clínicos dividen aos participantes para recibir a terapia que se estudará nun grupo e outro non a recibirá ou se lles administrará un placebo. Xa que logo, é doado de entender que non é o mesmo a práctica clínica que a investigación sobre as persoas.
Fai tan só unhas décadas, baixo o amparo de investigar, cometéronse verdadeiras atrocidades con poboacións vulnerables. Así, o doutor Mengele realizou crueis experimentos nos prisioneiros de Auschwitz nos anos 40; talvez lembre tamén o lector a Bill Clinton pedindo perdón na Casa Blanca en 1997 aos poucos sobreviventes do estudo de sífilis de Tuskagee,onde nos anos 30 infectouse de xeito deliberado a 600 afroamericanos para ver a evolución da súa enfermidade durante décadas. Estas vergoñentas investigacións levaron a declaracións e convenios para evitar o «todo vale» en investigación. Así xorden o Código de Núremberg en 1947, a Declaración de Helsinqui en 1964 ou o Informe Belmont en 1974, que poñen as bases éticas e legais para unha investigación regulada e garantista para os participantes, xurdindo así nos anos 70 os inicios do que hoxe son os comités de ética en investigación.
Grazas á función dos comités hase podido dar transparencia á investigación e hoxe sería impensable realizar experimentos sobre suxeitos sen o seu consentimento, ou utilizar poboacións vulnerables de xeito inadecuado.
A Rede Galega de Comités de Ética da Investigación está formada polo comité autonómico (CEImG) e tres comités territoriais encargados da valoración ética, metodológica e legal de todo estudo de investigación con seres humanos, o seu material biolóxico e os seus datos de carácter persoal. No caso do CEImG, que valora os estudos con medicamentos, entre outros, na súa composición están representados médicos especialistas —incluíndo atención primaria e hospitalaria—, farmacéuticos, enfermería, licenciados en dereito, traballo social, protección de datos e hai tamén representación de asociacións de pacientes.
O comité desenvolve a súa actividade de acordo cuns procedementos normalizados de traballo que son públicos. Realiza unha actividade proactiva e facilitadora da investigación ao trasladar á industria farmacéutica ou os investigadores independentes recomendacións metodológicas, éticas ou de lexislación que fagan posible desenvolver os seus proxectos, e xeralmente pódese conciliar o desenvolvemento do coñecemento con medidas de seguridade para a saúde e protección dos datos dos futuros participantes.
O comité sempre dará unha resposta con argumentos fundamentados en principios éticos, metodológicos e legais. Quero lembrar aquí que o comité non lexisla e, do mesmo xeito que os investigadores, debe actuar de acordo coa Lei 14/2007 de investigación biomédica, entre outras. É tal a importancia que se outorga á valoración dos comités que todas as revistas científicas de alto impacto piden actualmente, como requisito para publicar, unha resolución favorable dun comité ético.
O 98 % dos proxectos valorados no comité autonómico durante o 2023 recibiron un ditame favorable final e só unha pequena porcentaxe valorouse como non procedente. Con estes datos, parece pouco adecuado o sentir dalgúns profesionais ao afirmar que os comités son un freo á investigación.
Talvez, nalgúns casos, o que haxa que preguntarse é: por que unha proposta de investigación biomédica non cumpre cos requisitos necesarios? Como potencial participante dun ensaio clínico, todos e todas o somos, que o estudo que me propoñan a min sexa coidadosamente valorado por un comité de ética na investigación, iso fará que poida tomar a decisión de participar ou non de forma máis tranquila e segura.