Mancomunidades de concellos como prestadoras de servizos

As mancomunidades de municipios son entidades locais creadas para prestar bienes e servizos locais de forma conxunta. O seu nacemento responde á existencia de moitos municipios de pequeno tamaño poboacional, con importantes problemas para garantir a dotación de servizos, incluso os que deben prestarse de forma obrigatoria. Unha rémora que levo sinalando desde hai máis de dúas décadas.

En España as mancomunidades de municipios tiveron unha significativa implantación, debido á flexibilidade recollida na Lei de Bases de Réxime Local (LBRL) e pola súa maior capacidade de adaptación ás necesidades dos municipios, que precisan contemplar unha ampla casuística. No entanto, non sempre a creación e o posterior desenvolvemento dunha mancomunidade de municipios é algo sinxelo, do mesmo xeito que a súa xestión.

Fronte a outras alternativas de agrupación local máis esixente —por exemplo, fusións de municipios—para a creación dunha mancomunidade non é preciso que os municipios estean nunha mesma provincia, nin que exista unha continuidade física. A diferenza da creación de comarcas, as mancomunidades de municipios non precisan de desenvolvementos normativos previos nin Administracións Públicas de nivel superior que deseñen este proceso.

En consecuencia, a creación de mancomunidades de municipios presenta un elevado grao de flexibilidade que non teñen outras fórmulas de prestación conxunta de servizos. Respecto ao modelo de países do norte de Europa que optou case maioritariamente por fusionar municipios, o desenvolvemento das mancomunidades está focalizado nos países do sur, entre eles España. Neles, apóstase polo mantemento de municipios —aínda que teñan pouca poboación— articulando fórmulas asociativas de carácter voluntario para prestar certo tipo de servizos ou dotación de infraestruturas.

Con todo, a creación e o posterior desenvolvemento destas entidades non é tarefa sinxela e en non poucos casos poden ter un papel máis nominal que real. Ademais, non sempre cumpren coa súa obrigación de presentar as súas contas, o que non garante os niveis de transparencia desexados, especialmente cando unha parte importante dos seus ingresos proceden doutras Administracións Públicas.

Pódense sinalar tres etapas no que respecta á creación e desenvolvemento das mancomunidades en España. Unha primeira, cando as súas actividades se focalizaban nun número reducido de competencias, as máis habituais, a recollida e no tratamento de residuos sólidos e o servizo de prevención e extinción de incendios. Unha segundo, onde se manifesta unha importante expansión dos servizos prestados, máis aló das prestacións «tradicionais». Este sería o caso da xestión e protección do medio ambiente ou o desenvolvemento económico local, servizos que asumen os municipios con elevada poboación, pero que non resulta necesario prestar en todos os municipios. Finalmente, unha terceira fase, a partir da aprobación da Lei de Racionalización e Sustentabilidade de Administracións Locais. Nesta etapa, onde tras o bum na prestación de servizos e/ou realización de infraestruturas por parte dos municipios —aproveitando a bonanza económica e o aumento dos ingresos tributarios— pasouse a unha situación de contención e racionalización no funcionamento das mancomunidades, para que unicamente presten os servizos que a LBR esixe aos concellos en base á súa dimensión poboacional.

Elevada heteroxeneidade

A nivel provincial constátase un elevado grao de heteroxeneidade na composición das mancomunidades en Galicia, o que responde ao diferente tamaño poboacional dos concellos que as conforman. Naquelas provincias onde os municipios teñen menos habitantes —Ourense e Lugo— as mancomunidades están conformadas, sobre todo, por municipios de ata 5.000 habitantes. En base ao número de habitantes provinciais, a afectación tamén resulta moi dispar. En Lugo só recolle a un terzo da poboación, en Ourense á metade e na Coruña e Pontevedra preto do 90%.

En Galicia as funcións das mancomunidades municipais son moi variadas e dispares. Aínda que, o máis frecuente é a xestión da recollida e tratamento dos residuos sólidos urbanos, o fomento do turismo, a prevención e extinción de incendios e as actividades culturais, en non poucas ocasións tamén se encargan do fomento de actividades económicas. Ademais, o grao de participación por municipios resulta moi diferente por provincias. En Pontevedra, 4 de cada 5 municipios forman parte de polo menos unha. Nas provincias de Ourense e A Coruña, son 3 de cada 5; e en Lugo, algo menos da metade. Ademais, non resulta habitual que os municipios galegos opten por integrarse en máis dunha mancomunidade, aínda que estas entidades adoitan configurarse como prestadoras de «multiservicios».

Mellorar a transparencia

E aínda que as mancomunidades adoitan prestar unha ampla carteira de obras e servizos, non sempre se pode avaliar correctamente as prestacións de servizos recibidos, en boa medida pola ausencia de información para realizar a súa medición. Resulta necesario mellorar os niveis de transparencia económica e de esixencia de maiores doses de responsabilidade no seu funcionamento. O anterior cobra moita máis relevancia a teor das importantes subvencións e axudas que lles concede a Xunta de Galicia a estas entidades. Non son poucos os exercicios económicos nos que só o 50% das mancomunidades en Galicia remitiron ao Consello de Contas en Galicia —máximo órgano fiscalizador da nosa comunidade— as súas contas en prazo. Isto é, sen dúbida, un aviso para navegantes.

A teor do exposto, pódese concluír que, en Galicia, as diversas fórmulas institucionais previstas para solucionar os problemas derivados da excesiva fragmentación municipal que poden condicionar a prestación de servizos —incluíndo as mancomunidades— non deron os froitos agardados. Precisamente por iso, é preciso unha boa diagnose da situación, profundar na súa orixe e os motivos de por que as solucións para superar esta realidade non se produciron.

Tamén se debe ter moi presente que non hai solucións máxicas que supoñan un cambio radical nin inmediato na planta local para asegurar as competencias, xa que a realidade municipal en Galicia é moi diversa.

Unha parte moi importante da solución só poden vir desde a Xunta de Galicia, xa que son as comunidades autónomas as que achegan a maior parte dos recursos financeiros dos concellos galegos e correspóndelle as competencias sobre o espazo supramunicipal e sobre o territorio municipal. Só coa participación —activa e decidida— da Xunta haberá cambios no tamaño da planta local.

Finalmente, é preciso sinalar que a decisión sobre a reorganización da planta local para garantir os servizos municipais non pode pivotar unicamente en acadar un número mínimo de habitantes, senón que debe ter en conta a necesidade de considerar outros indicadores como a dispersión poboacional, o número de parroquias e entidades singulares, a concentración de núcleos rurais, a situación xeográfica e unha completa batería de indicadores económico-financeiros, como o endebedamento local. Só actuando desta forma garantirase racionalidade á planta municipal en Galicia.

---

---

---