«Putin busca unha saída airosa para que o seu réxime non colapse. Quere paz por territorios»

Xosé Manoel Núñez Seixas (Ourense, 1966) é un galego moi vinculado a Asturias e con temperáns recordos: pasou a súa infancia e parte da súa mocidade en Tineo, xa que o seu pai fora destinado á central térmica de Soto da Barca. Destacado historiador, premio nacional de Ensaio e catedrático na Universidade de Santiago de Compostela, Núñez publicou recentemente Volver a Stalingrado. A fronte do leste na memoria europea, 1941-2021 (Galaxia Gutenberg). Nel reconstrúe memoria e mito da épica da Segunda Guerra Mundial (A Gran Guerra Patriótica para os soviéticos), un tema que xa viña xestando desde hai tempo, pero co que aterrou plenamente na actualidade da invasión de Ucraína.

-Non todo o mundo sabe que o discurso oficial soviético evitou a denominación de Segunda Guerra Mundial, e que iso permanece na actualidade.

-En efecto, eles chámana a Gran Guerra Patriótica e sitúan a súa cronoloxía oficial entre 1941, coa invasión da URSS por parte de Hitler, e 1945, o que consideran a súa guerra contra o fascismo. Si inclúe o enfrontamento a Xapón no leste, pero omite, está claro, a súa propia invasión de Finlandia e Polonia e a anexión dos países bálticos. Precisamente, un dos motivos de fricción entre Rusia e Ucraína é que esta deixou de falar de Guerra Patriótica e adoptou a denominación de Guerra Mundial.

-Que quixo analizar no libro, partindo de Stalingrado?

-Intento salientar que é unha memoria de Europa, desde un evento, a guerra, con escenarios de batalla míticos como Stalingrado, Leningrado ou Moscova, pero que tivo dimensión europea, porque nesa fronte loitaron (ademais de alemáns e soviéticos) soldados de moitas nacionalidades: decenas de miles de húngaros, romaneses, finlandeses, italianos, españois e moitos voluntarios doutras nacionalidades.

-En realidade, non foi a participación española testemuñal?

-A División Azul é unha das unidades que máis literatura xerou, primeiro porque sobreviviron moitos, xa que a miúdo estiveron en labores defensivos, e tamén porque unha parte significativa eran universitarios. Dedico un capítulo a España e Italia, con certos paralelismos. Ambos cultivan a imaxe dos mediterráneos simpáticos, que se portaron ben cos ocupados, que foron vítimas por partida dobre, tanto de soviéticos como de alemáns, que os desprezaban… hai un discurso que se constrúe en Italia ao rematar o conflito: “foi a guerra de Mussolini, non a nosa”. O certo é que sufriron un gran desastre que foi a retirada do Don, onde se sacrificaron miles de soldados.

-A narrativa soviética apóiase en que a URSS sacrificou máis vidas que calquera outro país na guerra, pero moitos historiadores afirman que a Stalin lle importaba pouco a morte de millóns dos seus propios homes.

-Pouco, non. Non lle importaba nada. O desprezo pola vida no exército vermello era incrible. Aínda é motivo de debate, que se abriu desde a Perestroika, cantos millóns de vidas poderíanse ter salvado se as accións de Stalin e os seus xerais fosen outras. El tomou decisións que supuxeron a morte de centos de miles de persoas; tamén morreron nos batallóns de castigo ou baixos as metralladoras do NKVD. Outros moitos pereceron por malos tratos e desnutrición como prisioneiros dos alemáns tras as derrotas iniciais, e nos gulags soviéticos, tratados como traidores. E iso sen contar coa decisión de non evacuar aos civís rusos das cidades asediadas. Foi por orgullo. 

-Usa Putin ese discurso da Gran Guerra Patriótica porque segue no imaxinario dos rusos actualmente?

-Si. O feito é que do que se senten máis orgullosos os rusos é da vitoria de 1945 -non da guerra e os seus sufrimentos-. Aínda que ninguén quere unha volta ao estalinismo, Stalin é valorado como o home que converteu a URSS nunha gran potencia. É un momento de unidade moito máis importante que a revolución de outubro, que se segue vendo con certa reticencia mesmo hoxe en día. O discurso vindicativo de Putin bebe desas mesmas fontes Que o diferencia respecto da época de Stalin? Se omite o socialismo, se omite a figura de Stalin mesmo. Por outra banda, moitos cidadáns rusos estrañan a época de Breznev, en termos materiais a mellor da URSS, máis ou menos entre 1964 e 1984, cando se fai fincapé na política conmemorativa do estado soviético. Todos os grandes monumentos á vitoria son desa época.

-Aínda está moi presente a Guerra Patriótica hoxe.

-A pesar de saír vencedora a URSS e de engadir países á súa área de influencia, teña en conta que case todas as familias rusas teñen familiares mortos na súa historia. É asombroso ver os datos demográficos. Dos homes nados na URSS en 1920-21, morreron máis da metade. Hai determinados rangos de idade que foron realmente devastados. E logo están as secuelas, as mutilaciones, por exemplo: aos mutilados non os deixaban participar nos desfiles para non dar mala imaxe.

-Tampouco se fala moito do holocausto.

-Non, hai unha singularidade nisto. A retagarda nazi foi o marco para o holocausto. Pero a URSS non recoñecía a especificidade antisemita do nazismo. O mesmo Stalin era antisemita, mentres que os inimigos dos bolxeviques -que en realidade non discriminaban aos xudeus-, dicían que o comunismo era unha conspiración xudía, xa que había bastantes dirixentes de orixe xudía nos seus inicios. Aínda que os soviéticos non perpetran o holocausto, si hai desconfianza e represión contra os xudeus. Marxinouse a moitos como os grandes xornalistas Vassili Grossman ou Iliá Ehrenburg.

-Que paralelismo hai entre ese imaxinario e a política de Putin?

-Putin quere reconstruír o ámbito de influencia, non xa da URSS, senón da Rusia Imperial. Quere facer grande a Rusia outra vez, pero nunha liña anterior á Unión Soviética. Desde 2014, cando invadiu Crimea, o Kremlin realiza un uso descarado da Guerra Patriótica e presenta a actitude de Occidente como unha sorte de nova agresión. Para el, Ucraína non sería senón unha rexión de Rusia, un país que nunca existiu.

-Pero non lle saíron as cousas como pensaba.

-Non, el equivocouse nas súas formulacións. Cando invadiu, pensaba que parte dos rusófonos ían apoiarlle e que o réxime de Kiev afundiríase rapidamente. Tamén contaba con algunhas complicidades occidentais e sabía que habería protestas, pero estaba convencido de que obrigarían a Zelenski (o presidente ucraíno) a negociar. Agora busca unha saída airosa, porque se non, o seu réxime colapsaría. Quere paz por territorios.

-O certo é que, en 2014, Occidente non fixo casa nada. Que ten de diferente Crimea?

-Crimea foi unha saída por mar do Imperio Ruso. Odessa constituía tradicionalmente a porta defensiva imperial no século XVIII e mesmo antes. A súa poboación, os tártaros de Crimea, emparentados cos turcos, eran musulmáns e tiñan a súa propia lingua. Durante a guerra, unha parte colabora cos invasores alemáns e despois Stalin os deporta. Só volveron algúns, pero as súas casas foran entregadas a colonos rusos. De feito, Crimea era rusa ata que Kruschev adxudícalla a Ucraína. Nos referendos de 1991, en Crimea só, e digo este só entre comiñas, un 55% foi favorable á independencia, unha porcentaxe moita menor que noutras rexións.

-Que é o que fascina de Putin á ultradereita europea, e a unha parte da extrema esquerda?

-É moi curioso que coincidan nisto. Para a ultradereita, trátase dun exemplo máis de democracia iliberal, do autoritarismo posmoderno. Unha democracia de fachada, con control da liberdade de expresión, onde o executivo controla ao lexislativo e ao xudicial. É o que aos políticos de extrema dereita gustaríalles para os seus países, incluíndo Vox en España. E encarna a idea dun líder forte, por iso el sostén unha imaxe ambigua de Stalin. Tamén se sitúa en posicións duras na guerra cultural, é tremendamente homófobo. Tras a invasión, con todo, eses partidos hanse querido distanciar nalgunha medida de Putin.

E no ámbito dalgunhas esquerdas, admírano porque se opón á OTAN: “se se opón á OTAN, malo non debe ser”. É incrible que mesmo dean por bos os argumentos do Kremlin, de xeito absurdo.

---

---

---