Combater o lume responde a impulsos instintivos a pesar de entrañar un alto perigo
13 oct 2025 . Actualizado á 11:18 h.No peor dos incendios, con mil frontes ao redor, desbordado e sen medios para atallar as chamas, o alcalde dun dos concellos máis afectados durante os lumes de agosto sintetizou nunha frase o aparente abandono das administracións e a colaboración dos seus veciños: «Só o pobo salva ao pobo». Centos de galegos combateron entón co que podían os fogonazos que ameazaban con consumir as súas granxas, montes, explotacións ou fogares. Tamén as casas do resto da aldea. Un altruísmo, este último, que non é novo en Galicia. Viuse cando os habitantes de Angrois auxiliaban ás vítimas tras o terrible accidente do Alvia, ou cando a xente se botou ás praias para limpar o chapapote do Prestige que con cada onda volvía alagar de negro as rocas e a area.
E é un impulso habitual cando hai un incendio. Pero nese esforzo por salvar canto se poida, córrese o risco de perder a vida. Case lle ocorre a Manuel Colmenero, veciño de 86 anos da pequena localidade de Lamalonga, no municipio de Cualedro. Días despois do devastador suceso, seguía pensando que de quedarse defendendo a súa casa cunha mangueira sen case presión lograría salvala. Os veciños, coa edificación consumida polo lume e despois de que explotase unha das tres bombonas que había no interior, insístenlle en que morrería no intento. «Se me chego a quedar, isto non ardía», repite.
«Moitas veces, en situación de shock, hai que intentar sacar a esa persoa porque non é capaz de percibir a realidade. Despois toca traballar esa situación de duelo», expón Cristina Gómez-Román, psicóloga social, profesora na Universidade de Santiago (USC) e membro do grupo de investigación Cosoypa ao referirse a casos como o deste veciño de Cualedro.
A primeira reacción: axudar
A pesar do risco que entraña, a investigadora fala tamén do compoñente positivo deses instintos. «Dende a psicoloxía social, sabemos que nas situacións de crise a primeira reacción adoita ser axudar. Xa o vimos na pandemia, nas inundacións pola DANA ou agora cos incendios: a resposta inmediata da xente é mobilizarse, ofrecer recursos, botar unha man», explica.
Apunta a un factor clave: «As normas sociais». Cita estudos nos que se comprobou como un colectivo de xente axuda cando alguén empeza a facelo, circunstancia que non se dá cando ninguén dá ese primeiro paso. «En contextos comunitarios, isto é aínda máis forte: se vemos ás nosas veciñas e veciños colaborando, a axuda convértese nunha norma compartida, case nun deber moral», conta Gómez-Román.
«Outro aspecto fundamental é a identidade colectiva. Cando nos sentimos parte dun nós, como a parroquia ou a comunidade, estamos máis dispostos a asumir riscos persoais para protexer ese grupo e o territorio que sentimos como propio. O apego ao lugar tamén xoga un papel importante: non defendemos só casas ou montes, defendemos espazos que forman parte da nosa identidade e da nosa historia», continúa a profesora da USC, e no caso de quen decide quedarse nas súas casas para combater unha ameaza como o lume, alude a factores sentimentais que prevalecen sobre o material: «É a memoria, a identidade, a vida construída alí. Abandonala pode sentirse como perder unha parte de si mesma».
O efecto en política
A decana da Facultade de Ciencias Políticas e Sociais da USC, Marta Lois, lembra a tradición movimientista, especialmente en Latinoamérica, que alumou a frase «só o pobo salva ao pobo». «É a resposta inmediata a desafíos ou a catástrofes ante a ausencia do Estado. Dálle importancia ao tecido comunitario, a fortaleza do espazo común e aos movementos sociais, a veciñanza... Ao inmediato como capacidade de resposta mellor», explica.
Pero avisa, por unha banda, da «deturpación» e «reversión» do seu significado orixinal, converténdose nun elemento «perigoso» cando vai acompañada «dos bulos da ultradereita». Por outra, defínea como «unha arma de dobre fío» en su contexto político. «A frase vai dirixida ao Goberno do Estado, pero é importante saber das competencias de cada administración», engade Lois, apuntando á xestión dos incendios ou da DANA en Valencia.
«A casa é a memoria, a identidade, a vida construída alí. Abandonala pode sentirse como perder unha parte de se mesma»
«As emocións nas crises actívanse con intensidade. Ao principio predomina a solidariedade; despois, cando a situación se estabiliza, aparecen tamén a rabia e a indignación, que poden dirixirse cara ás causas percibidas do desastre, como a falta de prevención, a mala xestión ou intereses económicos», completa Gómez-Román. A investigadora apunta á cara «construtiva» destas reaccións, ao tender a canalizarse en «demandas sociais e en aprendizaxes para o futuro».
David Alexander, profesor de planificación de riscos no University College de Londres e presidente do Instituto de Protección Civil e Xestión de Emerxencias británico, advirte sobre os riscos das redes sociais, que na súa vertente positiva poden contribuír a «organizar o voluntariado espontáneo», pero ao mesmo tempo son un foco de difusión de «información falsa, teorías conspirativas e contidos manipulados que xeran caos». «Vivimos realmente na era da posverdade. Isto pode ter consecuencias fatais para a xestión adecuada de emerxencias», alerta.
Recomendacións
Desde o 112 aconséllase seguir sempre as indicacións dos medios de extinción e corpos de seguridade, así como prepararse para seguir instrucións de confinamento ou traslado inmediato.
O experto británico apunta que fronte a desastres naturais como os incendios forestais «é fundamental que as técnicas de xestión do risco de incendios utilícense de forma máis xeneralizada por propietarios de vivendas e terreos». E considera que a resposta debe «deixar atrás» a axuda improvisada: «Necesitamos voluntarios organizados, formados e equipados, plenamente integrados no sistema de protección civil».