Que estraña capacidade teñen algúns libros para conxelarnos. Era tarde cando abrín As tolas que non o eran. Mulleres no manicomio de Conxo 1885-1936 (Galaxia), ensaio de Carmen V. Valiña. Quedaba unha noite abrasadora, atravesada por calores distópicas, na que durmir sen unha lámina de suor no lombo parecía unha misión imposible. Pola fiestra entraban os aires compactos dun deserto, as bafaradas salvaxes dunha estación exaltada ao pouco de comezar, coma se quixese deixarnos fóra de combate xa dende o primeiro asalto. Pero estaba a ler as primeiras páxinas cando pensei que por fin atopara un refuxio onde me amparar da incandescencia ambiental, polo menos durante unhas horas. A través do que nos van revelando os seus historiais clínicos, o libro percorre as vidas de pacientes ingresadas no hospital santiagués cuxas supostas enfermidades, na maioría dos casos, non eran máis que comportamentos considerados anómalos nunha sociedade machista e desapiadada coas condutas discrepantes. Un feixe de pequenas biografías terribles, existencias rotas das que coñecemos escasos datos, conectadas pola permanencia entre os muros dun manicomio que daquela era o único psiquiátrico do Estado propiedade da Igrexa. Acudindo a un tópico, diría que as historias se suceden sen respiro. Como pintadas pola autora cos estreitos trazos que permite a distante documentación da época. E que o lector, co volume nas mans, a medida que se interna nas súas páxinas, pode constatar a brutalidade coa que ata hai unhas décadas eran encerradas tantas mulleres anónimas, pobres e analfabetas, cuxo único trastorno mental —se podemos denominalo así— era unha resposta desordeada e incomprendida ás adversidades que sufrían. Seica cando a poeta Alda Merini abandona o psiquiátrico logo de vinte anos ingresada, escribe: «Son unha pequena abella furiosa. Gústame cambiar de cor. Gústame cambiar de medida». Pechei o libro e saín de madrugada á rúa para escorrentar a fogaxe, procurando os alivios arbóreos dun parque próximo. Non tardei en decatarme de que se me instalara dentro dos ósos o frío case glacial dun perturbador catálogo de abellas castigadas por non encaixar na moral do seu tempo, mulleres con pigmentos dolorosísimos e indomables. Que tremenda autoridade, mesmo no colapso dun inferno nocturno, exercen os libros cando se lles pide que interveñan. Ata son capaces de cambiarnos a temperatura.