Andrés Neuman reivindica a María Moliner: «Nin sequera quedou segundo naquela votación que marcou a historia da RAE»

Tras dar varias voltas para aparcar, Andrés Neuman (Buenos Aires, 1977) chega a pé a esta conversación na máis recente das súas visitas a Galicia, que xa son un clásico onde o literario vólvese, naturalmente, persoal. Nela, vai guindando faragullas de pan nunha senda de palabras de sentidos correntes no uso pero extraordinarios na súa amplitude de miras. O camiño de María Moliner aos amantes da linguaxe trazouno con delicia ese home orquestra literario que é Neuman na novela Ata que empeza a brillar, que se desprende como unha espiga dun verso de Emily Dickinson para facer brillar o labor e a vida íntima da muller que rompeu e recosió cun dicionario que perdura as hechuras autoritarias do seu tempo. 

Revisen no María Moliner palabras como matrimonio, nai, amor, contestar, zurrar. Ao matrimonio, por exemplo, esta muller liberouno, no seu sentido, da cadea perpetua.

«María acomodouse o pelo: vivía despeiteada», comeza a novelar o autor arxentino que nos levou a Bariloche sobre ese momento en que María Moliner invita a un café a Dámaso Alonso pouco despois de mudarse do seu piso da rúa Don Quixote tras concluír o gran dicionario de usos do español. Dámaso, parapetado tras os seus anteollos, co bigote salpicado de galleta, é o que se encarga de anunciarlle a María que non foi a elixida na votación para ingresar na Real Academia Española. Así o recrea Andrés Neuman en Ata que empeza a brillar. 

 —Este ano cúmprense os 125 do nacemento da autora do gran dicionario de uso do español. Segue aínda estando á sombra da RAE a figura de María Moliner, non recoñecida o suficientemente polos intelectuais académicos que lle deron a portada na súa época?

—As nosas reflexións sobre a problemática que comentas pódense despregar en dúas direccións complementarias. Existe o lugar común que convén desmitificar de María Moliner como unha sorte de señora da súa casa á que se lle ocorre un dicionario, como unha especie de ama de casa intuitiva. Fronte a ese lugar común, hai que lembrar que ela tivo unha sólida formación intelectual. Foi das primeiras universitarias de Zaragoza, a primeira profesora na historia da Universidade de Murcia e unha das primeiras mulleres en España en sacarse unha oposición.

—Unha mente marabillosa?

—Ela era unha superdotada intelectual, e unha muller cunha capacidade de esforzo fóra do común. Non só tiña unha grande intelixencia natural, senón un grande adestramento no traballo intelectual. Eu oín ás veces: «O primeiro que me dixeron de María Moliner foi que era unha señora que facía fichas na cociña e zurcía». O certo é que zurció moi pouco e xamais traballou na cociña..., onde por certo non había unha mesa onde ela puidese despregarse tal como necesitaba.

«Remítome a sor Juana Inés da Cruz, que dicía: ''Se Aristóteles houbese guisado, mellor habería filosofado''. Pero María Moliner non tiraba só da intuición, tiña unha formación intelectual prodixiosa»

—Hai un prexuízo con ese tipo de autora de cociña. Que ten iso de malo?

—Nada, claro, por suposto! Eu aquí remítome a sor Juana Inés da Cruz, que dicía: «Se Aristóteles houbese guisado, mellor habería filosofado». Pero María Moliner non tiraba só da intuición, tiña unha formación intelectual prodixiosa. Logo está esoutra dirección á que me refería: os coidados materiais do día a día, o traballo co cotián, nela é extremadamante importante en todo sentido. O seu pai abandonou á familia cando ela tiña 12 anos.

—«A ausencia de pai, diñeiro e palabras foi unha mesma cousa», escribe. 

—María debeu porse a traballar aos 12 anos. Téñense que ir de Madrid porque non poden pagar o alugueiro, nin sequera dunha vivenda pequena á que se mudan. María acostúmase así a autofinanciarse, e logra procurarse sustento material bastante antes de casar. Unha vez ocupada, tendo un soldo estable, pasouse o resto da súa vida coidando a xente que non se podía permitir a educación e a cultura. Esa precariedade material que tivo desde nena fixo que María Moliner sempre tivese certa conciencia de clase.

—Que fai brillar o seu dicionario de uso?

—No seu dicionario, hai un sofisticado traballo coa estrutura e o método e, con todo, é un dicionario empático e coidadoso, en todos os sentidos... O dicionario de dona María non está elaborado por un comité de autoridades; inclúe frases que oe na rúa, da súa familia, do mercado... e a maioría de exemplos de uso invéntallos ela! Son exemplos feitos coa intuición, o oído e a imaxinación. É un dicionario con moita ficción lingüística. María Moliner era unha grande escritora; inventou cunha precisión, unha justeza e unha xustiza que non tiña o dicionario académico.

«Canto máis lonxe de Barbie, máis cómodo atópome»

Ana Abelenda

—Dinamitou o muro entre sensibilidade e pensamento. É unha das grandes revolucións dos seus ríos de tinta?

—María Moliner disolveu as dicotomías nas que nos educamos. Acabou a carreira un ano antes do habitual e co mellor expediente da súa promoción e todo sen que ninguén a mantivese. Póñome a reler o seu dicionario da Á a Z, buscando palabras importantes da vida cotiá, e chego a coidar, que ela ve como sinónimo de pensar. Coidar vén de cogitare. Pensar, o famoso Cogito, ergo sum ('penso logo existo'), transfórmase en Moliner en «Coidamos, logo existimos», o que revela a unión secreta entre pensamento e afecto, entre o abstracto e o cotián. Ela fíxoo con cada unha das 80.000 palabras do seu dicionario.

«Se te vas a nai, a Academia dábaa como 'femia que expele ás súas nenas', e estivo así dous séculos e medio. Imaxínome a dona María, que tivo cinco partos, perdeu á súa primeira filla e crío a outros catro, abraiada e sublevada...»

—Falemos de «nai», «pai» ou «amor», segundo María Moliner, porque a RAE non os define do mesmo xeito.

—Se te vas a nai, a Academia dábaa como 'femia que expele ás súas nenas', e estivo así dous séculos e medio. Imaxínome a dona María, que tivo cinco partos, perdeu á súa primeira filla e crío a outros catro, abraiada e sublevada ante o deshumanizante desa definición, coma se a maternidade consistise só en dar a luz e non en criar e coidar despois. Non todas as nais expelen aos seus fillos, podes parir por cesárea ou adoptar un fillo. Ela fixo unha revolución sensata. Di de nai: 'Muller que ten ou tivo fillos'. E engade aí un pretérito conmovedor. Conmóveme moito, porque en case todos os idiomas hai un buraco negro para a orfandade inversa que é perder un fillo. Agora fálase de huerfilia... Pero iso resolveuno a intrépida sensata que era María Moliner na súa definición de nai.

«A súa definición de 'amor' é de vangarda e un antídoto contra os amores tóxicos»

—«Contestar, segundo María Moliner: «Opor alguén obxeccións ou inconvenientes ao que se lle manda ou indica». O seu dicionario, como esta novela, son unha «contestación» ao descoido que hai con respecto á súa obra e o seu legado?

—Ess unha mestura de descoido e esquecemento dunha parte do seu legado. María Moliner intervén con grandeza nos campos semánticos das emocións e a política, de novo abolindo unha dicotomía. Penso na definición que ela fixo de amor, que segue estando á vangarda emocional. Cando se abriu o debate do matrimonio a outra formas do amor houbo quen citou o DRAE, como fonte xurídica e moral. Imaxina o que foi na España franquista que unha muller atrevésese a intervir nas palabras que constitúen a familia e a sociedade! Para ela, amor: 'Sentimento que experimenta unha persoa cara a outra e que se manifesta en desexar a súa compaña, alegrarse co que é bo para esa persoa e sufrir co que é malo'. A súa definición é un antídoto contra os amores tóxicos. Estar 16 anos acumulando 80.000 palabras na súa casa e rematar ese dicionario de xeito brillante parece unha empresa imposible... Non é casual que a rematase na rúa don Quixote! Xogou unha esgrima a dúas mans, coa autoridade franquista e a académica. Contestar é, segundo ela, 'rebelarse ante un mandato'. E como exemplo pon: 'Fai o que che din e non contestes'. Ela pasouse 16 anos e 80.000 palabras contestando á autoridade. Non foi aceptada na Academia, porque está moi pegada á emoción cotiá. María Moliner non é só un dicionario prodixio, é un fetiche afectivo. Moita xente cóntame: «A miña nai regaloume o María Moliner» ou «herdeino do meu avó». Ela é a avoa de todas as persoas que aman as palabras. É unha figura que é difícil que se esculpa en marmol, é moito máis da intelixencia cotiá que dos grandes pavillóns.

—Foi unha intelectual pioneira, como Emilia Pardo Bazán. Pero son perfís diferentes. En que parécense?

—Teñen dúas cousas en común, que non son poucas. As dúas tiveron que batallar nun mundo de homes, acaparado polos homes nas esferas de poder. E ambas as están unidas por ter un legado moi brillante pero ningunha delas logrou entrar na Real Academia. Aí acábanse as similitudes, ademais do vínculo con Menéndez Pidal...A Pardo Bazán, a gran novelista da súa xeración, era dunha clase máis alta, era unha muller con poder, con contactos e que digamos obriga á Academia para pronunciarse en contra do seu ingreso; obriga á Academia para admitir que non é capaz de abrirlle a porta a unha muller. Hai algo de aí de adianto grande á historia. No caso de María Moliner, é a primeira muller da historia formalmente nomeada para entrar na Academia. Non é ela quen vai a buscar á Academia, é a montaña da Academia a que vai a Mahoma. Algúns académicos danse conta de que non pode ser que a autora dun dicionario tan prodixioso non pode ser que non estea na RAE, entre eles Dámaso Alonso ou Laín Entralgo. Eles toman a iniciativa de nomeala e ela acepta o nomeamento. Ilusiónase, claro, porque non era un anxo, senón unha persoa, e enseguida sente afagada polo recoñecemento. E debeu ser quen rompese ese teito de cristal que duraba xa case tres séculos. Pero non o consegue de xeito bastante bochornoso.

View this post on Instagram

A post shared by Andrés Neuman (@andresneuman.escritor)

—Por que, foi un rexeitamento argumentado?

—Adóitase dar o pretexto de que quen gañou aquela votación foi un gran lingüista sen ningunha dúbida, Emilio Alarcos, pero esquece mencionar que el era moito máis mozo que ela. Eu lin de grandes lingüistas: «Bo... Se se presentou dona María Moliner máis veces, entrase á segundo ou á terceira...». O que tiña que agardar á seguinte votación era Emilio Alarcos, que era moito máis mozo, non ela. Nesa votación, que marcou a historia da RAE para mal e para ben, porque non tiveron máis remedio despois que admitir a Carmen Conde, quen quedou en segundo lugar non foi María Moliner, senón o poeta García Nieto, que non foi dos grandes poetas de España pero si era amiguísimo de Cela. Primeiro, había razóns políticas evidentes para que non entrase, porque nesa sentido dona María non gustaba. Pero adóitase dicir que non a tomaron en serio, dicíase que como era muller e non estudara Filoloxía algúns académicos a subestimaban... Quizá ningúns caeron nese horror de perspectiva, pero a maioría dos académicos que votaron contra ela eu estou seguro de que se sentiron cuestionados na súa autoridade. Tomáronse a María Moliner moi en serio, o suficientemente en serio para entender que era un desafío que os deixaba en evidencia, que deixaba en evidencia o funcionamento do Dicionario académico e da institución. Pero en lugar de dicir que estes requirían cambios urxentes, reaccionaron á defensiva e moi ofendidos, dicindo: «A isto non lle abrimos a porta nin tolos!». Pero non era que non a tomasen en serio ou que non a lesen. Case todo o mundo leuse asombrado ese dicionario. 

—Un «efecto manada» no intelectual?

—Bo... Podía haber un sector así, pero hai que ter en conta que a Academia non era unha institución unívoca. Nela había as mesmas discrepancias e discusións internas que no país. Había uns académicos cun pasado republicano, outros que eran moi franquistas e outros que se ían adaptando como podían. Había uns que eran inconmensurablemente misóginos e outros que non o eran tanto e estaban casados cos que eran os seus pares en visión académica. E había algún que outro amigo de María e uns cantos inimigos. A Academia non tiña unha soa dirección, pero habería algúns académicos que reaccionaron de forma corporativa, como dis, pensando: «Se empeza a entrar xente que non fixo o noso mesmo académico, que será de nós?». Pois sería o futuro! Pero non souberon ou puideron velo. 

—Como en Pardo Bazán, en María Moliner as figuras masculinas son importantes.

—E non sempre satánicas. María Moliner e Dámaso Alonso son personaxes de matices, non asimilables á caricatura. O esposo de María Moliner, Fernando Ramón, é unha figura que merece atención. El é case dez anos maior que ela. É unha eminencia, científico, está a piques de ser decano cando se coñecen os dous. María está, en cambio, empezando a súa traxectoria. Unha década despois, el converteuse en «o marido de». E foi un home que a apoiou, entendeu a súa vocación e a súa entrega febril. Ela era unha muller que nunca descansaba, que apenas durmía. O seu marido soubo acompañala. Quixéronse ben toda a vida. Creo que iso lle dá tamén a ela unha certa paz emocional, como para non estar batallando cun inferno amoroso ou familiar. 

—É íntima a unión entre o seu dicionario e a súa vida?

—Toda a biografía de María Moliner vai parar dun xeito ou outra ao dicionario. O seu  marido, en lugar de ser escritor ou filólogo ou historiador polo menos..., era científico. É dicir, na casa de dona María no cuarto de baño coincidían todos os días as ciencias e as letras. No dicionario de dona María isto ver: nel as ciencias e as letras son outra das dicotomías que se disolven. O papel de Fernando Ramón é un papel secundario pero moi bonito na vida de María Moliner. Ela, nun mundo de homes, soubo atopar compañeiros e pares que a respectasen e deixásena traballar, e facilitásenlle un pouco un camiño que era dos homes. Tamén conto na novela que a editorial Gredos, que é a que publica o seu dicionario, tarda meses en decidirse a publicar o dicionario dunha muller vermella, non filóloga, que ademais lle vai a emendar a plana á Academia. Tardan meses, pero danse conta de que están ante unha oportunidade histórica. Esa decisión a toma un comité no que eran todos homes, homes que conseguen convencerse de que teñen que publicar si ou si esa catedral. Era un dobre ou nada! 

---

---

---