Demetrio Bilbatúa, o galego que filmou México en máis de mil documentais: «Quizais me quede a espinita de non facer algo en Galicia»
CULTURA
Fundou onda o seu irmán Producións Bilbatúa, laboratorio do que saíu New Art, estudo de postproducción e dobraxe que se encarga na actualidade de proxectos como «O xogo da lura» ou «Wicked» e que acaba de abrir unha sede en Madrid
27 oct 2025 . Actualizado á 05:00 h.Demetrio Bilbatúa (Vigo, 1935) acórdase, aos seus 90 anos, da primeira cámara que tivo, unha Bolex Paillard de tres lentes. Era o inicio dos cincuenta en México: «O meu irmán Ángel púxoma, pero eu tremía tanto da emoción que non podía nin collela», rememora. Durante décadas, viu o mundo a través dunha película de 35 milímetros. O seu arquivo componse de máis de 1.000 pezas documentais que testemuñan a historia e as belezas do país azteca. Fundou onda o seu irmán Producións Bilbatúa, laboratorio do que saíu New Art, un estudo de postproducción e dobraxe que, na actualidade, encárgase de proxectos como O xogo da lura ou Wicked. Unha vida dedicada ao cine á que lle pediría unha cousa máis: «Quizais me quede a espinita de non facer algo en Galicia».
De España saíu en 1945, con 11 anos. Cruzou o océano nun barco en dirección a Cuba acompañado polos seus dous irmáns, Ángel e Marisa, e pola súa nai, Sagrario, para establecerse en México. Fuxían da Guerra Civil española despois de que o seu pai, Demetrio, e os seus tíos, Antonio e Luís, fosen fusilados. A memoria non lle falla á hora de reivindicalo: «A nostalxia ao saír de Vigo foi terrible. A miña nai vía as Cíes, como se ían perdendo, e dicía: "Volverei algún día?". Si que o fixo».
Antes pasou unha tempada na Coruña. «Fun ao colexio Concepción Arenal e vivín no 92 da rúa Cabaleiros, en Monelos, no primeiro da esquerda. Ata o piso era apropiado!», chancea Bilbatúa, que saca á palestra o alcume do seu pai, «O vermello». Da época acórdase desa aliñación do Dépor, do seu amigo Rafael, co que asaba as patacas que roubaba nas leiras de ao redor das vías do tren e do cine Avenida, no que viu por primeira vez a película Alá no rancho grande. Casualidades da vida, anos máis tarde trataría en México cos seus protagonistas.
O do cine vénlle de familia. Tiñan unha tenda de fotografía na rúa Príncipe de Vigo, Fotomecánicos, e asegura que foi o seu irmán Ángel o que o proxectou na súa carreira fílmica. Mentres que el se rematou dedicando á longametraxe, Demetrio centrouse no documental. Defende o xénero como «o tratamento creativo da realidade» e, a día de hoxe, contabiliza máis de mil gravacións, froito de percorrer México coa cámara colgada do pescozo. «Sempre me apaixonaron as etnias indíxenas. Eu funme a vivir con huicholes, coras, tepehuanos, chamulas... Aí fixen documentais de tradicións. Doulle as grazas a este país, porque mo deu todo».
Durante anos traballou como camarógrafo dos presidentes Adolfo López Mateus e Gustavo Díaz Ordas, algo que lle reprochaba constantemente o seu bo amigo Luis Buñuel. «Dicíame: 'Demetrio, ti fas un cine para o Goberno que non me gusta'. Eu respondíalle: 'Si, pero por iso podo telo eu aquí na casa charlando e tomándose un Martini comigo'. Era un home moi carismático e cariñoso cos Bilbatúa. Sempre me quedará ese recordo seu con moito cariño, respecto e admiración. Cando el me falaba do surrealismo de Bretón, eu dicía: “Iso non ten nin pés nin cabeza”. Pero non me atrevía a dicirllo a un xenio como era Buñuel. Admireino moito e O can andaluz pareceume unha película incrible», lembra. Ademais do autor, pola súa vida pasaron personaxes como os actores e cantantes Pedro Infante e Jorge Negrete, a actriz María Félix ou Cantinflas.
A primeira vez que volveu ao seu país foi a finais dos anos setenta, co fin da ditadura. Acompañaba a López Portillo nunha viaxe que buscaba restablecer as relacións diplomáticas co país e que quedaría plasmado nos documental Pobos amigos. «Foi moi emotivo para min», lembra Bilbatúa, que, por aquel entón, xa era oficialmente mexicano. Este e os seus outros mil documentais en 35 milímetros, que comezaron a rexistrarse nos anos 50, están dixitalizados nun arquivo comisariado polo empresario Carlos Slim. «Eu acórdome de como revelaba o celuloide en branco e negro. Sen dúbida que cambiaron moito as tecnoloxías. Estiven a piques de morrerme en helicópteros por accidentes que tivemos. Con todo, agora é diferente co dron», lembra.
Froito dos cambios que menciona é a súa neta, Andrea Bilbatúa, que leva agora New Art, o estudo no que se converteu Producións Bilbatúa. Fan postproducción de imaxe, de son, dobraxe e subtitulado en colaboración coas plataformas e coas casas produtoras. Nos 25 anos que levan en activo consolidáronse como un dos máis importantes do país. Acábanse de instalar en Madrid, unha apertura que Andrea, tamén viguesa de nacemento, celebra: «Cremos que é un bo momento para dar o salto, levando un pouco do que facemos aquí á nosa terra natal».
En México traballaron con grandes creacións. «Van desde películas históricas mexicanas, como Matando cabos, ata as grandes producións de hoxe en día, como O xogo da lura, con Netflix, ou Wicked, con Universal», enumera Andrea. Destaca a coreana pola dificultade á hora de traballar co idioma e o musical polo complicado de traducir as cancións sen que perdan a musicalidade.
Para ela, imaxe e audio van da man, aspecto no que discrepa co seu avó, para o que a imaxe se apodera do valor da produción: «Non pensei en que se puidesen facer estes avances. Eu pensei sempre na arte do cine como unha idea moi clásica», asegura Demetrio. Explícao máis en detalle: «Sentín que tiña unha gramática propia, moi relacionada cos signos de puntuación na lingua castelá (...) Sempre quixen unha linguaxe visual no que a palabra fose un complemento».
Pola súa particular visión do cine e por todas as anécdotas que lle quedan por contar, New Art prepara a súa historia. Tras unha vida dedicada ao documental, Demetrio Bilbatúa terá o seu propio.