Xavier Alcalá: «A ficción entra nos espazos onde a historia oficial non chega»

Tras A capital do mundo, Galaxia publica agora Comandantes e familiares, segunda das novelas de Xavier Alcalá (Miguelturra, Ciudad Real, 1947) baseadas na epopea da emigración. A nova entrega da saga Triloxía dos mayimbes segue os pasos de Nieves Docampo, unha coruñesa que, logo de varias estadías en Nova York, queda atrapada nos remuíños da Revolución cubana. Ferven as rúas da Habana, e neste contexto é no que a galega, desexosa de afecto, pero tamén testemuña crítica, acepta casar cun dos seus pretendentes, un prestixioso cardiólogo convertido en «imprescindible» para o novo sistema político. Esa unión marca a súa entrada nun mundo de privilexios e acceso reservado, o dos altos cargos —os mayimbes—, os comandantes que foron guerrilleiros e agora constrúen o novo Estado socialista cubano.

—«Comandantes e familiares» abre o camiño cara a «Tempo de fugas». Que papel xoga esta novela dentro da «Triloxía dos mayimbes»?

—É o elo central, o que mergulla o lector directamente nas entrañas do poder revolucionario cubano. Se A capital do mundo nos levaba ata Nova York e mostraba a vida dun emigrante galego na metrópole capitalista, aquí a protagonista queda atrapada no mundo oposto: o socialismo tropical, con todas as súas contradicións. Comandantes e familiares amosa como a Revolución tamén se humaniza, ou se descompón, nas relacións de familia, de confianza, de conveniencia.

—É a protagonista a chave para comprender a trama?

—Sen dúbida. Nieves é o fío que entretece as tres novelas. Non é unha heroína ao uso, senón unha muller que observa, que sofre e que actúa segundo as súas conviccións. Ten unha capacidade rara de adaptarse sen renunciar a si mesma. No fondo, é unha emigrante que non deixa de ser galega, e iso dálle un punto de vista diferente, libre, incómodo mesmo para os que a rodean.

—Que atopou no ambiente revolucionario cubano que lle interesase tanto para ambientar nel unha novela enteira?

—Fascíname ese contraste entre a utopía proclamada e a realidade humana. A Revolución cubana está chea de xestos heroicos, pero tamén de arrogancia, de medo, de privilexios disfrazados. A novela penetra nese mundo dos mayimbes, que é como lles chaman aos altos cargos, e tamén nas redes familiares e afectivas que os rodean. Porque os comandantes, por moi revolucionarios que sexan, tamén teñen irmáns, fillos, parellas… E esas relacións condicionan o poder.

—Hai personaxes históricos retratados na novela: os irmáns Castro, Celia Sánchez, o Che Guevara... Como foi o proceso de documentación?

—Moi intenso. Recibín o relato dunha señora que viviu en Cuba entre 1957 e 1970, consultei todo tipo de documentación e contrastei con testemuñas. Quixen que os personaxes soasen reais, sen idealización nin demonización. É literatura, si, pero feita a carón da historia. Cada diálogo, cada xesto, está documentado ou inspirado en feitos reais. A ficción axuda a entrar nos espazos onde a historia oficial non chega. Os estudosos da historia contemporánea dan gran valor á contada polos espectadores dela.

—A novela non cae no panfleto nin tampouco na nostalxia. Foi un reto manter ese equilibrio?

—Foi un reto necesario. Non me interesa escribir para confirmar ideoloxías, senón para contar o que viviu unha persoa concreta, desde a súa verdade. A Revolución cubana pode ser inspiradora e terrible ao tempo. A través de Nieves vemos iso: o entusiasmo, a decepción, o acomodamento, a esperanza que se gasta. E, sobre todo, a vontade de non deixar de pensar libremente.

«Ás veces, pode ser máis destrutivo un segredo familiar ca un inimigo político»

Comandantes e familiares retrata unha sociedade en transformación, desde os círculos políticos ata a vida cotiá nas mansións incautadas, nos hospitais revolucionarios ou nas festas discretas da nomenklatura. O lector accede aos bastidores do poder e ás redes paralelas de confianza, sempre a través da ollada dunha muller que non esquece quen é nin de onde vén. Tamén desde esa ollada descobre o papel feminino dentro do proceso revolucionario: seres obedientes ou rebeldes, comprometidos ou decepcionados, visíbeis ou silenciados.

—O título suxire unha mestura de política e intimidade. É ese o corazón do libro?

—Exactamente. Quixen mostrar como os que dirixen os destinos dun país tamén están atravesados polas lealdades privadas, polos silencios familiares e medos domésticos. Ás veces, é máis revolucionario un amor ca unha proclama, ou máis destrutivo un segredo familiar ca un inimigo político.

—Que reacción espera dos lectores ao descubrir esta historia ambientada nunha Habana tan pouco tópica?

—Espero que vexan que a historia de Galicia está moito máis entrelazada coa do mundo do que ás veces cremos. Esta novela fala de Cuba, si, pero tamén dos habaneiros emigrados e retornados. E, coidado, que entre os mayimbes tamén había galegos. Moitos dos que fuxiron ou regresaron pasaron por esas redes do poder. Ao final, todo emigrante leva consigo a súa terra, mesmo cando a vida o arrastra a situacións tan extremas coma a Revolución, inicialmente contra o tirano Batista e despois base dun sistema totalitario.

—Pode adiantar algo de «Tempo de fugas»?

—Só direi que a palabra fuxida é literal. Chega o tempo do desencanto absoluto e as decisións irreversibles: cómpre marchar en masa.

---

---

---