Bernardo Atxaga: «A preocupación pola lingua fainos irmáns a vascos e galegos»
CULTURA
Afirma que ao empezar nin imaxinou que a súa obra ía traducirse
10 jun 2024 . Actualizado á 05:00 h.«Nunca imaxinei nin sequera que a miña obra ía ser publicada en castelán», afirma Bernardo Atxaga (Asteasu, Guipúscoa, 1951), considerado o máximo expoñente da literatura vasca e con obra traducida a 36 idiomas. Joseba, como lle gusta que lle chamen —o seu nome real é José Irazu—, estivo estes días pasados participando nas xornadas multilingües Rosalía non Camiño con recitais en Padrón e Santiago.
—«Escribo nunha lingua estraña», recollía en «Nova Etiopía» (1996). É agora menos estraña ou ten connotacións distintas case tres décadas despois?
—Debo dicir que o escritor non sempre acerta cos adxectivos. Neste caso é o que ocorreu. Dixen lingua estraña influído polo feito de que este poema ía ser prólogo da edición inglesa de Obabakoak e pensei que para os lectores en inglés do libro a lingua vasca resultaríalle como mínimo afastada. Entón, escribín estraña, que é unha forma poética de dicir afastada. En realidade, non é un bo adxectivo. Non é estraña para nós, que o falamos, e non é estraña para calquera persoa que saiba algo de linguas. Agora non é tan estraña e tampouco o foi antes.
—Foi nomeado Escritor Galego Universal, os seus versos están no Xardín dás Pedras que Falan en Santiago... É análoga a situación literaria en galego e en vasco?
—Hai unha relación profunda entre os escritores en vasco e en galego ao compartir a mesma inquietude pola lingua. Un escritor en Londres escribindo en inglés, un escritor en Madrid en español, non ten a inquietude da lingua, parécelle algo tan estable como a paisaxe dunha montaña, non pensa que esa montaña póidase decaer, aínda que hai quen quere buscarlle cinco pés ao gato. A inquietude pola lingua é sempre a daqueles que non teñen moito máis alá do millón de falantes. Vívese coa inquietude perpetua. En todos os libros en vasco desde o século XVI no prólogo hai unha cuestión sobre a lingua. É dicir, a lingua forma parte constitutiva da preocupación do escritor e iso fainos irmáns a galegos e vascos.
—Vostede, que navegou entre tantos xéneros literarios: prosa, poesía, ensaio, teatro, literatura infantil..., sente que a poesía está na base da súa obra? Cando lle deron o Premio Nacional das Letras Españolas destacaban a súa «narrativa impregnada de poesía»?
—Creo sinceramente que en toda obra, sexa prosa, teatro..., sempre no núcleo está iso que podemos chamar núcleo poético, que é o que podemos chamar unha forma de ver o mundo. Ás veces ese núcleo poético xa che vén dado. Por exemplo, as novelas de xénero teñen o núcleo poético feito. Outra cousa é cando pretendes buscar un núcleo segundo a túa propia experiencia e ese labor logo marca toda a túa obra. No meu caso dáse a circunstancia en que nacín nunha vila de a montaña guipuscoana no 51, nun lugar onde os animais tiñan unha presenza enorme. Iso provoca que a miña relación cos animais sexa forte e iso marcou todo o que escribín.
—Ese «Obaba» que creou e acompañoulle durante boa parte dos seus libros, é en certo xeito un vínculo con esa infancia?
—Si, efectivamente, hai unha base, pero o real, o que ocorreu, converteuse nunha realidade mental. No caso das realidades mentais, aínda que sempre se pode seguir un fío ata chegar ao real estritamente, non coinciden. É dicir, a esa primeira experiencia despois seguen un fío e chegas a outro punto máis significativo. Así pode empezar no meu pobo e acabar en Ítaca. Non se escribe directamente sobre as experiencias, ten que haber un mecanismo de comprensión. Cando eu viaxei a Pompeya, vin un mosaico en que os fillos de Ifigenia xogaban ás tabas e as miñas prima no meu pobo, tamén. Entón, nestes dous mil anos o fío dese xogo infantil non se rompeu. Nese sentido, eu podo dicir que o lugar no que eu nacín é tan antigo como Pompeya, e iso é definitivo. Iso indica que se o teu tratas o teu lugar natal, o da túa infancia, coma se dun lugar antigo tratásese, non podes empregar unha palabra como paranoia nin depresión, ningunha do léxico freudiano, nin loita de clases, porque non é dese mundo. Na miña interpretación, o Obaba é un lugar antigo. En todos os libros que o inclúe non atoparás ningunha palabra do léxico freudiano.
—Cando escribiu o relato «O que anhelamos escribir», en 1971, imaxinábase ou soñaba cunha traxectoria chea de recoñecementos e de chegar a tantos países?
—Nunca imaxinei nin sequera que ía ser publicado en castelán. Nunca ata Obabakoak [1988] pensei que podía publicar noutras linguas. Pero, agora ben, iso foi a caída do cabalo. Cando publiquei Obabakoak empezaron a chegarme cartas dos Estados Unidos, Alemaña... A partir de aí cheguei á fase angustiosa de cando publicaba outra novela preguntarme se sería traducida igual ás anteriores.
—Non pensa en como o vai a recibir o lector?
—Agora xa non.
«Xamais leo novela longa, por iso non a fago»
Atxaga, que participou en varios recitais durante a súa estancia en Santiago, destaca que fai «poesía destrutiva, cun humor un pouco negro» e resalta o potencial de escoitala en directo.
—En que xero literario atópase máis cómodo?
—Eu atópome moi cómodo nos textos narrativos de 50-60 páxinas, é a miña distancia. Se fose un atleta, a miña distancia serían os 1.500 metros; nin o esprint nin os cen metros nin o maratón. Creo que escribir longo é bastante doado, pero non convén. Eu xamais leo novelas longas, entón non as fago para que outros non pensen o mesmo que eu.
—Despois de «Casas e tumbas», hai catro anos, dixo que non ía escribir máis novela. Chegou a arrepentirse desa decisión?
—Non quero ser cínico, pero no carné de identidade hai uns números que din en que ano naciches. A partir da túa idade tes que facer cálculos e unha novela pode levarte dous anos. Teño unha idea que pode acabar nunha novela, pero non nunha novela clásica, senón nunha especial un pouco diferente... Os xéneros literarios son produto da presión social, ninguén escribe naturalmente 500 páxinas porque lle dá a gana, escribe porque hai unha presión social. Agora mesmo hai unha gran presión social por escribir novelas porque, supostamente, é o que se vende e compra. Iso é presión social, pero non ten nada que ver coa expresión nin coa comunicación nin con utopía da linguaxe, que é como se define a literatura. Iso ten que ver con factores exteriores. Entón, hai momentos nos que ti decides e dis: «Non acepto esa presión social». A estas alturas da vida, xa non me importa, entón, fago esas distancias que me gustan máis, eses 50-60 folios.
—O seu nome real é José Irazu Garmendia. Nunca tivo a tentación de recuperalo para que os lectores o soubesen?
—Si a tiven, pero o meu irmán disuadiume. Díxome: «Te has pasade media vida explicando por que pasácheste de José Irazu a Bernardo Atxaga e agora vaste a pasar por que deixaches o de Atxaga». É un pouco raro vivir con dous nomes, pero tamén hai que aprender. Agora, pido que me chamen polo meu verdadeiro nome, que en realidade é Joseba cando estou no meu pobo, entre amigos. Atxaga é o nome de traballo.
—Agora, despois de «Exteriores no paraíso», que prepara?
—Descubrín que cando o narrador non é humano, abre moitas posibilidades.
—Tróuxolle a Galicia un encontro poético.
—Fago poesía destrutiva, cun humor un pouco negro. Cánsome de escribir poesía e entón esnaquizo a poesía.
—Agora, a poesía semella vivir un momento doce.
—Os músicos déronse conta que sacar discos para a venda non tiña sentido máis aló da memoria. Entón, lanzáronse ás actuacións en directo. A poesía tomou esta onda e grazas a ese directo logrou estar en moitos sitios e levar moito xente aos recitais de poesía. É polo directo, a forza que ten un directo. Toda a poesía ten algo especial.