O gran pedagogo pasaba os veráns na leira que a familia do seu colega Manuel Bartolomé Cossío posuía na parroquia de San Fiz de Bergondo
10 nov 2025 . Actualizado á 05:00 h.A razón deste artigo ten que ver coa recente publicación, en exquisita edición da Residencia de Estudantes, do libro de Irene Claremont (1894-1967) Casei cun estraño, na tradución de Jacinta Castillejo, e que xa vira a luz en español hai trinta anos baixo o marbete de Apoiada polo vento. O orixinal inglés —I Married a Stranger: Life with One of Spain's Enigmatic Men— data de 1967 e é o relato da vida de Claremont xunto ao seu esposo, José Castillejo (1877-1945), personalidade crave no itinerario da Institución Libre de Ensino durante o pasado século.
O libro é fascinante en varios aspectos. Quero glosar un que permite lembrar a vinculación de don Francisco Giner dos Ríos (1839-1915) con Galicia, que coñecemos con notable pormenor grazas aos rigorosos estudos de Ángel Serafín Porto Ucha e Eugenio Manuel Otero Urtaza.
O relato de caseime cun estraño iníciase en 1911, cando José Castillejo leva a Natalia Cossío (1894-1979) a Inglaterra, para estudar en The King Alfred School e ela alóxase na casa da familia de Irene. Natalia era filla de Manuel Bartolomé Cossío (1857-1935) e de Carmen López-Cortón Viqueira (1866-1939), filla á súa vez dun indiano adiñeirado e culto, José Pascual López-Cortón, propietario da quinta de San Victorio, na parroquia de San Fiz de Bergondo.
Ao ano seguinte, 1912, Irene e a súa irmá pasan o verán en San Victorio, invitadas polo señor Cossío e a súa filla Natalia. As impresións de Irene durante a estancia apuntan tres obxectivos: Natalia, Cossío e don Francisco Giner, aos que hai que sumar a que lle produce a amable casa galega, cuxo papel na cultura española non foi suficientemente reivindicado. En cambio, esta observadora inglesa confesa tras esa estancia: «España apoderouse de min para sempre». Natalia, futura esposa (1917) de Alberto Jiménez Fraud (1883-1964) —director da Residencia de Estudantes— naceu e morreu na Coruña. A súa figura ten unha dimensión cultural aínda non estudada con detalle, aínda que como contrapartida contamos cun maxistral artigo do mellor poeta español da segunda metade do século XX, José Ángel Valente (1929-2000), Tres retratos e unha paisaxe (1967), reunido nAs palabras da tribo (1971) e cun texto inédito ata a súa publicación nas súas Obras completas, escrito nos días posteriores ao falecemento de Natalia, do que subliño estas luminosas palabras: «Vostede, dona Natalia, viviu mozo, en suma, no medio dun naufraxio e entre moitos defuntos viandantes, que en ocasións como esta da súa morte calan ou sacan unha voz afrautada de improbable ou hipotética nostalxia. Vostede, ben o sabiamos, foi sempre amiga de dicir a verdade, aínda que puidese ás veces ser inconveniente. Máis vale a verdade que o van pranto». Palabras, que seguindo ao pé da letra ao poeta ourensán, debemos completar co endecasílabo que pecha o soneto que Juan Ramón Jiménez dedicou a Natalia e Alberto en abril de 1914: «Sen máis paixón nin rumbo que a aurora». En efecto, Natalia foi sempre emprendedora, feminista e aberta a todos os ventos do espírito.
Giner, acompañado de Cossío, realizou a súa primeira viaxe a Galicia en setembro de 1883, chegando desde a provincia de León, namorándose dos castiñeiros xunto ao río Lor, da mencía da Ribeira Sacra, admirando a catedral de Lugo (anos despois describiuna maxistralmente) e visitando a Emilia Pardo Bazán nas Torres de Meirás o día 13 dese mesmo mes. Foi o pórtico das estancias de Giner, todos os veráns, desde 1890 (tomo o dato da conferencia de Natalia, O meu mundo desde dentro) ata 1913 (hai algunha excepción) na Quinta de San Victorio.
Irene Claremont ao mencionar aos habitantes da casa galega á que chegou en 1912 observa aquel amplo grupo humano e, «na cúspide desa pirámide familiar, a figura de don Francisco Giner dos Ríos». E engade enseguida: «Todos lle chamaban avó, a pesar de non ter parentesco con ningún membro da familia». O retrato que debuxa de Giner —«a miña admiración por don Francisco non tiña límites»— é perfecto: «Era un home baixiño, calvo, de barba branca, tez morena e faccións morunas; os ollos e o sorriso, inesquecibles». Giner lía, escribía e paseaba gustando da paisaxe e da veciñanza da comarca, vestindo sempre «unha impecable camisa branca».
A estrada por construír de dona Emilia Pardo Bazán
Quizais a relación máis importante que Giner dos Ríos mantivo coa cultura galega foi a de Emilia Pardo Bazán. Non trato, por imposible, de detallala, senón de referenciar o reticente que foi don Francisco a visitar Meirás (fíxoo a mediados de agosto de 1896), mentres dona Emilia insistía na invitación verán tras verán: «Estamos tan preto, e por unhas cousas ou por outras, coma se nos separase o Atlántico», escríbelle en setembro de 1909. Incluso coa desenvoltura habitual da coruñesa universal reprobáballes a Cossío e a Giner, a propósito da posible construción dunha estrada cara á quinta de San Victorio, a súa puritanismo ao non solicitala (13-08-1907): «En fin, vostedes son como son, e son mellores que os demais… pero son moi cargantes en isto!». A quinta é unha harmónica construción centrada por un torreón que corresponde ao oco da escaleira, que facilita o acceso a dúas galerías acristaladas, a da fachada e a do xardín, imaxe perfecta da arquitectura galega. A que foi a casa galega de Giner dos Ríos, tal e como subliñaba a necrolóxica publicada por La Voz de Galicia (19-02-1915), seguiu sendo despois unha casa aberta á cultura. O 22 de setembro de 1917, Cossío remitiu a Juan Ramón Jiménez e Zenobia Camprubí unha postal que é unha fotografía da horta e da casa: «Aí vai un recuncho desta terra e no fondo esta querida casa, que é de vostedes».
Adolfo Sotelo Vázquez é catedrático de Literatura da Universidade de Barcelona.