No colexio tiñamos un profesor de relixión que nos contaba a seguinte anécdota de Oppenheimer : de cando en vez, o artífice da bomba atómica sentíase tan atafegado pola enormidade do que estaba a facer, que collía o coche e íase ao deserto a ler a Biblia. O noso profesor oíra campás, como cabía agardar dun sacerdote, pero confundíase de libro. O que Oppenheimer lía no deserto de Novo México era o Bhagavad Gita, o fermoso poema hindú (e para moitos hindús, tamén texto relixioso), e, ademais, facíao no orixinal, porque había aprendido sánscrito.
Fomos Pilar e eu a ver Oppenheimer, a película, e sae o científico epónimo lendo o Bhagavad Gita, aínda que non no deserto, senón na cama, cunha compañeira sentimental, Bhagavad Gita e Kama-sutra empaquetados os dous nun. Pouco antes, Oppenheimer tamén cita mal O capital, atribuíndolle a Marx unha frase que, en realidade, é de Proudhon, pero dá igual. A película é entretida, talvez un pouco longa, con diálogos moitas veces brillantes, interpretacións magníficas, algún que outra maquillaxe non moi afortunado (cando o protagonista lle pide consello a Einstein, parecíame que quen lla daba era Harpo Marx) e unha escena cume, a do espertar do poder do átomo, que nunca deixará de sobrecogernos, aínda que sexa na ficción, porque sabemos que esa ficción é unha inquietante realidade. «Se o resplandor dun milleiro de soles estalase á vez no ceo, iso sería o esplendor do Poderoso», dixo Oppenheimer ao contemplar o fungo atómico nos Álamos. Esa é unha cita do Bhagavad Gita. Cando o souben, de mozo lin o libro levado pola curiosidade. Cría entón (máis que agora) no efecto dos libros sobre as persoas e me intrigaba se no texto podía estar o xerme da traxedia de Hiroshima e Nagasaki.
Dise que Walt Whitman, o gran poeta épico da democracia, durmía cun exemplar do Gita baixo a almofada e que morreu coa súa cabeza repousada sobre el. Pero tamén era o libro preferido de Himmler, o líder das SS, que levaba sempre consigo un exemplar de peto no uniforme negro. A astronauta Sunita Williams repásao no espazo, porque di que lle inspira paz. Con todo, o primeiro ministro turco Bulent Ecevit aseguraba que foi a lectura do Gita o que lle animou a invadir Chipre en 1974. Que é, entón, o que di o libro para suxerir lecturas tan distintas? Non moito. O argumento é sinxelo. En metade dunha batalla, Krishna e Arjuna conversan sobre as poucas ganas que ten Arjuna de matar ou morrer. Krishna convéncelle para que se deixe levar, porque o que importa é cumprir co propio deber, sexa cal for. Gandhi leuno (en Londres e en inglés, na tradución de Arnold) e quería que lle gustase, pero preocupáballe a súa exaltación da guerra. Fixo o que sempre nestes casos, o reinterpretó como unha metáfora: o «deber» era a paz. Outro lector discrepaba. O terrorista que asasinou a Gandhi declarou que o fixo inspirado polo Gita e, de feito, levaba un exemplar a mañá da súa execución.
Anos despois da explosión atómica, sospeito que Oppenheimer volveu ler o Bhagavad Gita e atopou outra pasaxe que lle pareceu máis apropiado: «Agora convertinme na Morte, no destrutor dos mundos». É a frase que quedou. Os libros non teñen vida propia, son só un último esforzo da palabra por permanecer. Pero ás veces dá a impresión de que hai algo neles que pode transcender pola súa conta e converterse nunha verdade.