A busca sistemática de fauna antiga na zona empezou a desenvolverse a comezos dos anos oitenta
05 abr 2016 . Actualizado á 05:00 h.O estudo recentemente realizado pola paleontóloga Ana García Vázquez sobre os osos pardos prehistóricos do Courel -que sinala que a especie se reasentó na serra hai 9.000 anos, tras a última glaciación- é o episodio máis recente dun longo proceso de investigación da fauna fósil das montañas lucenses que comezou fai ao redor de tres décadas. Unha gran parte deste traballo correu a cargo de científicos do Instituto Universitario de Xeoloxía da Coruña, ao que pertence a mencionada investigadora. Hai agora dez anos, en abril do 2006, púxose en marcha o plan de investigación dos xacementos paleolíticos da zona -coordinado pola Universidade de Santiago-, que tamén proporcionou numerosos descubrimentos neste campo.
Con anterioridade, os achados de fauna antiga na provincia foron moi escasos e dispersos. As primeiras mencións débense ao anticuario e historiador José Villaamil e Castro, que na década de 1870 localizou algúns ósos de animais nas covas do Rei Cintolo e Furada dous Cas, en Mondoñedo. Case un século máis tarde, en 1961, apareceron de xeito fortuíto nunha canteira do Incio os únicos restos de mamut descubertos ata o de agora en Galicia. Uns anos despois, en 1966, o historiador Manuel Vázquez Seijas atopou na cova da Valiña -en Castroverde- numerosos fragmentos de fósiles de diversas especies.
Primeiros casos
A procura sistemática de fósiles empezou nos anos oitenta do século pasado. Entre 1983 e 1985 publicáronse os primeiros achados realizados polos investigadores do Instituto Universitario de Xeoloxía nas covas de Praducelos -municipio de Pol- e Valdeabraira -en Pedrafita do Cebreiro-, con especies como o oso das cavernas (Ursus spelaeus) e o bisonte estepario (Bison priscus). Os descubrimentos intensificáronse a finais desa década e ao longo da seguinte. Na serra do Courel, os primeiros que se publicaron foron de restos de oso pardo prehistórico nas covas de Tarelo -que se deu a coñecer en 1995- e de Ceza, no 2000.
A medida que se incrementaron os achados, os investigadores empezaron a utilizar técnicas de análise -nalgúns casos desenvolvidas en tempos moi recentes- que nas décadas precedentes non se aplicaron ao estudo dos fósiles en Galicia. Ademais da datacións por carbono 14, realizáronse estudos isotópicos que permiten determinar con precisión a composición da dieta alimentaria dos animais. Nos últimos anos realizáronse importantes avances grazas á secuenciación do ADN dos restos orgánicos que presentan un mellor grao de conservación do material xenético. Este método permitiu, entre outros aspectos, determinar que os osos pardos que viven actualmente no noroeste ibérico non descenden directamente dos que ocuparon o mesmo territorio no Pleistoceno.
Especies que van desde os rinocerontes, bisontes e osos ata os roedores e anfibios
As covas calcarias das montañas lucenses e ourensás son lugares privilexiados para o estudo da fauna fósil, algo que non é posible na maior parte do territorio galego, onde os chans ácidos non permiten a conservación de restos biolóxicos antigos. Grazas a estas condicións favorables, nas últimas décadas descubríronse na zona oriental da provincia restos prehistóricos de diversas especies de carnívoros que hoxe seguen presentes no norte da península -ouso pardo, lobo, raposo, gato montés, marta- xunto con outras que formaron parte da fauna europea pero que se extinguiron fai miles de anos, como a hiena, o oso das cavernas, o león das cavernas e o leopardo europeo.
O mesmo ocorre no caso do herbívoros. Por unha banda, nas covas lucenses puidéronse rexistrar fósiles de diversos animais que continúan vivindo hoxe no noroeste ibérico, como o cervo común, o xabaril, o corzo, a cabra, o cabalo e o coello común. Por outra banda, tamén se recuperaron restos de especies desaparecidas hai moito tempo deste territorio -é o caso do o reno e o castor europeo- e doutras totalmente extinguidas, como o bisonte estepario, o uro ou touro salvaxe, o rinoceronte de Merck, o rinoceronte estepario e o rinoceronte lanudo.
Xunto cos animais de maior tamaño, os xacementos da zona -especialmente os de Valdavara e Cova Eirós- tamén proporcionaron un gran número de restos de microfauna, é dicir, pequenos roedores e insectívoros, réptiles, anfibios e morcegos. Estes animais resultan de especial interese para os investigadores, xa que son moi sensibles aos cambios ambientais e climáticos. A súa presenza ou a súa ausencia nun xacemento son por tanto de grande axuda para reconstruír as condicións ambientais que se deron na zona en distintas épocas do pasado.
Lugares que destacan pola cantidade e o especial valor dos achados
Estas son ningunhas das covas da montaña lucense que destacaron especialmente pola cantidade ou a singularidade dos fósiles achados nelas durante as últimas décadas.
Arcoia. Esta cova do Courel é un dos escasísimos lugares de Europa onde se atoparon á vez fósiis de oso pardo e oso das cavernas.
Cova do Uro. Tamén no Courel, ofrece un especial interese por ser o primeiro lugar de Galicia onde se acharon fósiis do extinto uro ou touro salvaxe, acompañando uns restos humanos de hai 9.000 anos.
Cova Eirós. Os primeiros achados de fósiles nesta cova de Triacastela -de oso cavernario- datan de 1993. En 1997 empezaron as escavacións que seguen realizándose hoxe, que proporcionaron valiosos achados de industrias paleolíticas e tamén moitos fósiles de animais.
Valdavara. O xacemento paleolítico desta gruta de Becerreá atopáronse numerosos restos de animais pequenos. Nunha canteira próxima apareceu no 2009 o maior depósito de fósiles descuberto en Galicia.
Liñares. Situada en Pedrafita do Cebreiro, conservou unha gran variedade de fósiles. O paleontólogo Fernando López dedicou a este xacemento un libro enteiro en inglés publicado no 2003.
A Valiña. Foi descuberta accidentalmente na voadura dunha canteira en 1962. Desde entón, diferentes equipos de investigadores atoparon nela fósiis de especies moi variadas.