Como as «fachos da liberdade» nos acabaron escravizando: a historia do hábito tabáquico en mulleres
VIDA SAUDABLE
O pico de fumadoras deuse a finais do século XX e principios do XXI, e a día de hoxe, o cancro de pulmón é o terceiro tumor máis prevalecente entre a poboación feminina
07 abr 2025 . Actualizado á 11:03 h.Xoves 28 de outubro de 1926. No encabezado dun artigo, pode lerse o seguinte titular: «O fume é marabilloso». O autor do texto énchese de orgullo do ben que sinta o tabaco aos homes. «É evidente que o simple acto de fumar evita o home perigosas tentacións e adormenta con dozura as súas máis baixos instintos», escribía o autor. Nas liñas, tamén hai espazo para a crítica, en concreto cara ás mulleres. «Unha muller non saberá explicarse nunca esa íntima e grata voluptuosidade que consiste en dar unha chupada ao cigarro. É verdade que ningunhas tiveron o heroísmo de levalo aos seus beizos, pero —sinceramente— non saben fumar». E afírmase: «Sería preciso que pasasen moitos anos, que se sucedesen varias xeracións de fumadoras, e nin aínda así lograrían acadar a perfección en tan difícil arte».
Non sabemos que opinión lle suporía a forma na que fuman as mulleres de hoxe en día, un século despois. Si que, neses anos, empezaba a xestarse a primeira gran revolución destas, reclamando o seu lugar no hábito. Moitas veces, baixo unha aura de «empoderamento» que a propia industria tabacalera encargouse de vender. O pico de mulleres fumadoras en España deuse a finais dos 90 e «agora, entre 25 e 30 anos despois, vemos as consecuencias», considera Noa Rey, secretaria do Comité Nacional para a Prevención do Tabaquismo (CNPT) e membro da Sociedade Española de Especialistas en Tabaquismo. As cifras aválanlle: o de pulmón xa é o terceiro cancro con máis prevalencia entre as mulleres.
O inicio dos «fachos da liberdade»
Volvendo ao artigo co que se abren estas liñas, merece a pena certo contexto. En xuño dese ano tivo lugar un intento de golpe de estado, A Sanjuanada, contra a ditadura de Miguel Primo de Rivera (1923-1930), que foi rapidamente abortado polo réxime. En setembro, o ditador declaraba o estado de guerra en todo o país destituíndo a todos os xefes e oficiais do Corpo de Artillería, despois de que estes se revelasen. Non eran os mellores tempos para os españois e moito menos para as mulleres. Ao ano seguinte crearíase a Asemblea Nacional Consultiva, cuxos membros foron designados polo réxime, e autorizouse que puidesen formar parte «homes e femias, solteiras, viúvas ou casadas», aínda que estas últimas «debidamente autorizadas polos seus maridos». As mulleres non votaban, non decidían e, salvo excepcións, tampouco fumaban.
Mentres tanto, alén do charco, George Washington Hill, presidente da American Tobacco Company, deuse conta do mercado potencial que podía atoparse nelas e dixo no 1928: «Será como abrir unha mina de ouro xusto no noso patio dianteiro». Aos meses, Abraham Arden Brill, unha figura relevante no campo da psicanálise, coroouse como o primeiro doutor que converteu o hábito de fumar nunha causa feminista. Era vello amigo de Sigmund Freud e foi contratado por Lucky Strike. E quen era o responsable de relacións públicas da popular marca de cigarros? Edward Louis Bernays, sobriño de Freud.
Non se sabe se a coincidencia corresponde ao dito de que o mundo é un pano ou que Bernays sabía perfectamente a quen debía recorrer para conseguir o obxectivo, pero este pediulle consello para acabar co estigma cultural que rodeaba á muller fumadora. Había que vender que a liberación feminina viría coas mulleres fumando. Así, o doutor Brill suxeriu a Bernays que os cigarros «excitaban as áreas erógenas dos beizos» das mulleres. Podemos estar a falar dun dos primeiros exemplos de «capitalismo woke»: corporacións vendían produtos a mulleres co pretexto de estar a axudar a liberalas.
O culmen da campaña deuse no desfile do Domingo de Pascua de 1929. Previamente, o relacións públicas Bernays difundiu o rumor de que un grupo de sufragistas planeaban unha protesta fumando en público. Elixiu a dez mulleres que acompañaron á modelo Bertha Hunt. Chegado o momento, acendería un misto e levaría a man á boca. Inhalaría e exhalaría. Seguiríana outra, outra e outra. E é aí cando a primeira, declara aos medios: «Oxalá iniciásemos algo e que estes fachos de liberdade, sen unha marca favorita en particular, acaben co tabú discriminatorio das mulleres fumando cigarros e que o noso sexo siga derivando todas as formas de discriminación». Nun ano, as vendas de cigarros disparáronse nos Estados Unidos. Non eran poucas as mulleres que desexaban acender os seus «fachos».
Femininos, lixeiros e baixos en alcatrán: a historia que se repite unha e outra vez
En España estabamos nunha situación diferente. Por iso é polo que o auxe de fumadoras non fose o mesmo que no país norteamericano. Franco desexaba «suprimir o fumar entre as mulleres», por consideralo un costume «pouco feminino». Aínda que é certo que durante as décadas dos cincuenta e os sesenta, como consecuencia das transformacións económicas e sociais que se produciron, deuse un cambio sobre a condición feminina; tanto nas estruturas familiares, como no seu acceso a estudos superiores e o incremento da súa presenza nas esferas públicas. E isto, tamén se vería reflectido no consumo de cigarros.
O 25 de xullo de 1954 publicábase nas páxinas de La Voz de Galicia unha crónica desde Washington titulada «As pipas femininas son a última moda», co subtítulo: «Hai modelos monísimos que custan entre cen e cincocentas pesetas». A autora fala sobre como esta forma de consumir tabaco está a popularizarse nos Estados Unidos e que ademais, son máis sas. «Din que os cigarros producen cancro e ataques ao corazón, mentres que os puros e as pipas son moito máis nocivos». A publicidade dos cigarros seguía apuntando ás mulleres.
En 1968, Philip Morris introduciu Virginia Slims, a primeira marca específica para elas que chegou ao mercado. Máis estreitos, máis longos e máis «elegantes». Uns anos nos que tamén se empezaba a falar das consecuencias que tiña o hábito nas mulleres. Concretamente, nas embarazadas. O 16 de abril de 1963 publicábase en La Voz «As mulleres que fuman teñen fillos de peso inferior» e o 18 de xaneiro do ano seguinte, alertábase: «Maior proporción de abortos entre as mulleres que fuman».
A industria, unha vez máis, buscaba parches. Nun momento no que as mulleres xeraban tantas ganancias, non viña ben perdelas. Na década dos 70 nacen os cigarros «lights» ou «baixos en alcatrán», presentados como unha alternativa para deixar de fumar (poida que a estratexia sóelles, porque é a que vivimos a día de hoxe cos vapeadores e cigarros electrónicos). Ademais, a publicidade xa non escondía eses efectos negativos do tabaco, e incluso daba recomendacións. Nunha plana de publicidade do xoves 29 de novembro de 1973 de Tabacalera hoxe, pódese ler: «Un cigarro non é recomendable para unha muller que agarda un fillo», «Tabacalera avísalle. Non fume... Ata polo menos despois do bautizo». Fáltalle dicir que aí xa si, volva vostede ao hábito tranquila.
A OMS alerta de que o índice de mortalidade feminina por cancro crece máis do 200%
Nos oitenta, a Organización Mundial da Saúde (OMS) dá un golpe sobre a mesa. No Día Mundial sen Tabaco do 1989, «sinala que o índice de mortalidade feminina por cancro de pulmón creceu máis do 200% en comparación cos anos cincuenta». «Como cada vez máis homes deixan de fumar, a publicidade do tabaco céntrase nas mulleres, os mozos e os países en desenvolvemento», destaca o texto. A OMS apuntaba naquel momento que as mulleres dos países en desenvolvemento que fuman máis son as que exercen unha profesión liberal, así como as que viven nunha cidade, especialmente as que traballan en empresas multinacionais, compañas aéreas e medios de comunicación.
Pero o maior pico —desde que existen datos— de fumadoras en España deuse nos noventa e co cambio de século. Con todo, cabe mencionar que as cifras nunca chegaron a igualarse cos homes. «Elas sempre fumaron menos en comparación a eles», asegura Rey, secretaria do Comité Nacional para a Prevención do Tabaquismo. Segundo a Enquisa sobre Alcol e outras Drogas en España (Idades), no 1997, o 36,5% das mulleres de entre 15 e 34 anos confesaba fumar a diario; as fumadoras diarias entre 35 e 34 anos, pola súa banda, representaban un 23,8% (nos homes, un 26,3 e un 30,2%, respectivamente).
A día de hoxe, ambas as porcentaxes son bastante máis baixos. No 2024, un 20,3% das mulleres de entre 15 e 34 anos confesaba fumar a diario, seguidas dun 23,8% que se corresponden con aquelas que teñen de 35 a 64 anos (nos homes, un 26,3 e un 30,2%, respectivamente).
Os efectos do tabaco nas mulleres
«Pretendían vendernos que a muller empoderada fumaba, cando é todo o contrario: a muller empoderada non fuma. Dános pena porque nos utilizaron con esas ideas de revolución, de que fumar ía contra as normas. Fumar non nos libera, escravízanos», alerta Rey.
A gran listaxe de patoloxías que se asociaron á inhalación do fume do tabaco é bo exemplo diso. E non só o activo, tamén o pasivo, cando a persoa respira o producido por un terceiro. Dentro das enfermidades específicas que se dan nelas, atopámonos co cancro de mama e útero. «En ambos, existe evidencia científica desa relación», alerta Rey. «E tamén hai outro problema, que é o efecto antiestrogénico do tabaco. Ademais de afectar á fertilidade, as fumadoras ven como a súa premenopausia e menopausa adiántase uns anos, e iso significa que van ter máis problemas de osteoporoses ao longo da súa vida».
A propia Sociedade Española de Oncoloxía Médica (SEOM), advertía na súa presentación do informe As cifras do cancro en España que o cancro de pulmón segue incrementándose na poboación feminina, situándose como o terceiro tumor máis frecuente en incidencia neste grupo, cada vez máis afastado do cancro de corpo uterino que, hai uns anos, ocupaba esa posición. Unha circunstancia que se relaciona cun aumento do consumo de tabaco en mulleres a partir dos feitos históricos mencionados. Engaden que, en xeral, agarda tamén un aumento da incidencia doutros tumores relacionados co tabaco, especialmente os de cavidade oral e faringe. «Parece que os casos de cancro de pulmón van descendendo nos homes, mentres que cada vez se dan máis casos en mulleres. Isto axúdanos a pensar que o tabaco está detrás destas cifras. Tendo en conta que o 80% dos casos deste tipo de cancro son debidos a el», indica Carlos Rábade, neumólogo do Hospital Clínico de Santiago de Compostela (CHUS).
Con todo, sorprende que, sen nunca chegar a existir unha porcentaxe maior de fumadoras que de fumadores, e que as mulleres nunca chegasen a consumir tantos cigarros como os homes, déanse estas cifras. «Iso é certo. Nunca chegamos á prevalencia de consumo que hai en homes e incluso en cantidade, elas sempre fumaron menos», confirma Rey. É posible que o sistema respiratorio feminino sexa máis susceptible de verse prexudicado polo fume do tabaco? «É un tema que debemos investigar máis», responde Rábade. E amplía: «Parece que a muller ten unha maior predisposición a desenvolver enfermidades relacionadas co consumo de tabaco. É dicir, se cadra, non necesita consumilo tanto como un home para que se produza o mesmo dano. Poida que exista un factor de susceptibilidade ou predisposición individual, incluso factores hormonais que, dalgunha forma, poidan condicionar tamén. Pero todo isto, haberá que velo cos anos».
Así mesmo, cabe mencionar outras moitas enfermidades que se relacionan co tabaco (en ambos os sexos). «Non só falamos de cancro de pulmón, tamén de larinxe, de vías respiratorias altas e baixas, o de esófago ou o de vexiga», enumera o neumólogo. «Tamén enfermidade obstrutiva crónica (EPOC) e as cardiovasculares, como o ictus. Fumar durante trinta anos triplica as posibilidades de que unha muller sufra un ictus, con toda as consecuencias que isto ten, tanto para a persoa, como para o sistema sanitario».
Os váper, os novos «lights» da industria
«Agora mesmo temos outro problema e é a aparición de novos produtos, como os produtos de tabaco quentado, os cigarros electrónicos, vapeadores ou incluso as recentemente chegadas bolsas de nicotina. De todos eles, descoñecemos a toxicidade a longo prazo», alerta Rey. España ten menos fumadores que nunca (homes e mulleres), pero na escena hai máis actores. Aos cigarros convencionais súmanselles os vapeadores e os electrónicos. «Pretenden baixarlles a percepción de risco, que crean que son menos tóxicos, cando o que sabemos que o son igualmente, teñen carcinógenos humanos», engade.
«Sabemos que é un intento máis de supervivencia por parte da industria do tabaco», sostén Rey. Agora mesmo, son a nova porta de entrada ao tabaco para os máis mozos e a antesala eterna daqueles que recorren a eles para deixar a fumar, porque á fin e ao cabo, teñen nicotina e tamén son adictivos. Así, a prevalencia de consumo dos cigarros electrónicos aumentou case sete puntos porcentuais desde o 2022, segundo o informe IDADES do 2024. Un 19% dos españois declarou fumalos algunha vez na vida; deles, un 20,3% corresponde aos homes e un 17,7% son mulleres. «Observamos que a prevalencia desta substancia segue sendo superior entre os homes para consumos esporádicos aínda que en consumos recentes a prevalencia de consumo é maior en mulleres», advirten.
Con todo, cabe mencionar que as mulleres se expoñen, en maior medida que os homes, deixar de fumar. E cando se pon o foco nos que, ademais de exporllo, intentárono, tamén existe maior presenza feminina. Rey ve de preto esta realidade, porque ten unha consulta para deixar de fumar na súa farmacia de Pontedeume. «A maternidade é un dos factores que máis inflúe. Sabemos que fumar durante o embarazo está relacionado con abortos, con baixo peso ao nacer, morte súbita do lactante e incluso con infeccións nos recentemente nados. Ademais, tamén inflúe na fertilidade». Pola súa banda, Rábade, neumólogo, di que, «tristemente» na súa consulta ve a outra realidade. A daquelas mulleres que deixan de fumar porque xa padecen algunha enfermidade relacionada co tabaquismo. Tanto nun caso como no outro, ambos os expertos animan a, polo menos, intentar deixalo. Apagar «fachos» e respirar a verdadeira liberdade.