Sarah Belén Olarte, psicóloga: «Se es un home e dinche que non podes chorar, é normal que queiras sedar calquera emoción»
SAÚDE MENTAL
A experta explica que o contexto social, histórico e individual son importantes á hora de determinar o noso benestar emocional e que non debemos caer en reduccionismos como «se queres, podes»
18 jun 2025 . Actualizado á 19:01 h.«Como vas liberar serotonina se non chegas a fin de mes?». Esta pregunta, formulada pola psicóloga Sarah Belén Olarte, vai directamente ao núcleo da súa crítica aos manuais de autoaxuda convencionais. A experta dedicou un libro para explicar en que fallan eses enfoques baseados na psicoloxía positiva. En suma, trátase de reduccionismos do tipo «se queres, podes», que non chegan a contemplar todas as variables contextuais que atravesan a vida e a saúde mental das persoas. Por iso publicou O cortisol non sobe só, sobe co alugueiro (Penguin Random House, 2025), unha lectura crave para entender como as nosas circunstancias inflúen no noso benestar psicolóxico e que está nas nosas mans facer para que estas circunstancias non nos definan.
—Como funciona o vínculo entre o contexto no que vivimos e a nosa saúde mental?
—Todo o que facemos, pensamos e sentimos sempre está conectado co noso contexto. Non é que sexa o contexto directamente o que cause as nosas condutas, pero si que hai unha interacción constante entre organismo e contexto que crea todo o que facemos. Tamén inflúe a nosa historia, que é parte dese contexto. Por tanto, non podemos explicar o comportamento individual sen mirar, por unha banda, ao organismo e, por outro, ao contexto. Con todo, popularizáronse outro tipo de explicacións que sitúan a causa da conduta no interior.
—Que impacto teñen as mensaxes que recibimos, asociados a esa causa interna do malestar, na nosa saúde mental?
—Vivimos nunha sociedade na que efectivamente se mandan moitas mensaxes por todos lados que promoven que se queres podes. Non só os tomamos como verdadeiros polo prevalecentes que son, senón que hai un mecanismo que nos fai máis propensos a caer neles. Se pensamos en que hai elementos contextuais que interveñen no noso malestar ou benestar psicolóxico, dámosnos/dámonos conta de que hai unha chea de cousas que non controlamos e que nos poden pasar, hai moitas inxustizas, e ao cerebro cústalle moito aceptalo. Entón, admitimos como certas explicacións que son máis doados de aceptar, que nos levan a pensar que esas cousas son a nosa culpa. Isto, no fondo, vén desa procura dunha sensación de que controlamos máis do noso benestar do que realmente controlamos.
—Que podemos facer ante esas cousas que non controlamos?
—Cando nos din: «Se ti queres, podes», nalgúns casos pode axudar, pero noutros non. Ás veces díllenos: «A felicidade está en ti», e iso lévanos a pensar que se nos levantamos un día, tomámonos un café e ímonos ao ximnasio, iso vainos a facer mágicamente felices. Pero iso soamente axúdanos a ter esa sensación de control ante un mundo incerto. O interesante é entender esa incerteza como liberación respecto a esa culpa imposta socialmente ou nesa interacción coa contorna. Non falo de situar toda a carga no contexto. Eu non teño depresión por unha baixada máxica da serotonina, pero tampouco teño depresión porque existe o capitalismo. Son dúas variables que inflúen, pero o interesante é localizar que é o que eu controlo e ver que podo facer respecto diso coas ferramentas e o contexto que teño.
—Canta importancia deberiamos dar aos neurotransmisores cando pensamos na nosa saúde mental?
—O problema dos neurotransmisores non é tanto o peso que poden ter na patoloxía mental, senón o erro filosófico que hai á hora de divulgar este tipo de temas. Hai que entender que sempre hai unha causa para un fenómeno. As cousas non suceden da nada. Entón, cando se divulga que un está tenso porque ten alto o cortisol mágicamente e dun día para outro sen ningún antecedente, isto non é correcto. E por certo, estes valores non se miden. Xamais se mediron os niveis de serotonina nun paciente vivo. Entón, é máis relevante intentar entender que é o que está a facer que esa serotonina baixe ou non. Aí si estariamos a falar de causas, mentres que se pensamos só en neurotransmisores, quedamos nunha correlación. É como dicir que saír con paraugas causa a choiva, cando en realidade esta correlación non indica unha causa.
—Cre que a sociedade actual é especialmente hostil para a nosa saúde mental?
—O que eu vexo é que agora nos atopamos ante continxencias que cambian moi rápido e que nos está custando adaptarnos como sociedade, sobre todo neste contexto de capitalismo tardío. Os salarios de hai anos perfectamente podían manter a unha familia enteira e a día de hoxe iso non funciona así. Os nosos avós podían comprar unha casa co que gañaban traballando un só verán e agora o prezo subiu moi por amais dos soldos. Por tanto, si, hai un contexto social, político e económico que incide ou dificulta ese benestar psicolóxico a nivel individual.
—Diría que o diñeiro si fai á felicidade?
—Iso de que o diñeiro non dá a felicidade normalmente vén de persoas que si teñen diñeiro e que non tiveron estes problemas. O diñeiro efectivamente pode incidir moito na saúde mental. Diría que o diñeiro permite tranquilidade para gozar das cousas. Pero é unha relación máis complexa que dicir que fai á felicidade ou non. Ten máis peso, por exemplo, o feito de ter unha comunidade na que apoiarse. Eu diría que o diñeiro permite cousas que fan máis probable que poidas ser feliz, pero non o garante, sen dúbida.
—Menciona a comunidade como un factor de peso para a felicidade. Como podemos construíla e nutrila?
—A comunidade pódese definir como unha rede de coidados recíprocos. Cando nos pomos a definir o amor, en todos os seus sentidos, non é algo que sentimos senón máis algo que facemos. Evolucionamos grazas a esta rede de coidados e tamén para contribuír a ela. A nivel científico hase visto que a comunidade é o que máis amortece os inevitables malestares que podemos ter na vida. Ás veces é a familia de orixe, ás veces a familia elixida, a parella. No contexto actual é difícil crear estes lazos porque somos nómades, mudámonos moito, temos pouco tempo e enerxía, e a comunidade créase a partir dese rozamento e esa dispoñibilidade para o inconveniente. Coidar a outras persoas é inconveniente e por iso é un traballo. É importante facer ese traballo para que poida haber comunidade.
—Explica no libro que, máis que falar de autoestima, deberiamos entendela como unha 'interestima'.
—Si. A idea de autoestima dános a ilusión de que é unha cousa que eliximos nós e normalmente dállenos esta mensaxe: está a pasarte isto porque non che queres suficiente a ti mesma, ou quérete para que os outros te queiran. Se puidésemos elixir querernos, sen dúbida, fariámolo. Pero non necesariamente ti tesche que querer para querer aos demais e que eles te queiran. Creo que esa mensaxe é moi culpabilizante e reduccionista. A autoestima é como nos sentimos sobre nós mesmos e hai que entender que ese xeito de describirnos non vén de dentro. Nós aprendemos a describir as cousas pola contorna. Quererse é máis ben un proceso máis que unha simple decisión e por iso falo de interestima, porque todos estamos a incidir na vida das outras persoas, no xeito na que se perciben e en como se queren ou déixanse de querer.
—Cre que esta 'interestima' é diferente para os homes e para as mulleres?
—Non hai problemas específicos para cada xénero, pero se é verdade que o feito de que te traten como home ou que te traten como muller nunha sociedade, si pode predisponer máis a dun tipo de problemas que outros. As mulleres somos máis proclives a ter inquedanza e depresión e non é porque teñamos desaxustes hormonais ou porque sexamos demasiado sensibles. Os homes teñen moita máis tendencia ao alcoholismo, probablemente porque se es un home de 20 anos a mensaxe que recibes é que non podes chorar, entón, é normal que queiras sedar calquera tipo de sensación que teñas. Cando falamos de xénero e malestar asociado ao xénero, tamén temos que mirar o contexto social que fai que se socialice a unhas persoas e a outras de xeito distinto.
—Mencionaba a importancia de identificar as áreas nas que si podemos incidir máis aló do contexto. Que recomendacións daría nese sentido?
—Sobre todo, recomendaría cambiar de culpa a responsabilidade. Este cambio de mentalidade vai axudar a facer cousas máis efectivas de cara ao benestar e non caer en pensamentos como: «Vale, explótanme dez horas ao día pero despois voume a tomar algo e iso vaime a facer feliz». Non podemos volvernos simplistas con ese tipo de solucións. É importante localizar onde está o malestar e iso é algo que se fai moito en terapia, aínda que non significa que todo o mundo teña que ir. Se cadra teño unha inquedanza polas nubes e non é porque non medite ou porque teña trauma da infancia senón que simplemente teño unhas condicións laborais complicadas e ou podo deixar o meu traballo neste momento. Nese caso, primeiro hai que localizar esa causa para ver que podemos aceptar e como podemos manexar a situación. Aceptar tamén é unha conduta que cambia moitas cousas.