Andrés Neuman, na súa biografía novelada «Ata que empeza a brillar» non só desfai falsos mitos sobre María Moliner, senón que a recupera do inxusto esquecemento e descóbrenos a súa contaxiosa valentía
04 jul 2025 . Actualizado á 05:00 h.«Má, eu quero traballar onde viven as palabras». Díxoo unha nena de 5 anos. Chamábase María Moliner. E nesa frase estaba toda a súa vida. María soñou cun mundo feito de palabras. E construíuno. Contra todo prognóstico. Como escribiu Virgilio fai dous mil anos: «Labor omnia vicit improbus» (o traballo tenaz todo vénceo). María foi esa clase de persoa.
Andrés Neuman cóntao na biografía novelada Ata que empeza a brillar, que non só desfai falsos mitos sobre María Moliner, senón que a recupera do inxusto esquecemento e descóbrenos a súa contaxiosa valentía.
Con pouco máis de 12 anos, María ten que enfrontarse a un desgusto familiar. Nena aínda, encárao cunha sensatez e determinación insólitas á súa idade: o seu pai, médico en Arxentina, abandona á familia. Da súa mente infantil non pode borrar a imaxe dun pai inspirador que lles recomendaba estudar e matriculounos na Institución Libre de Ensino. Por iso, sentirse abandonada por ese pai causou en María un profundo impacto: dor, desconcerto, rabia. Pero soubo transmutar estas emocións en impulso. Como apunta Neuman: «María xurouse estudar con furia polo seu pai. Por el, a pesar de el e contra el».
Ao mesmo tempo, percibe na súa nai non só a tristeza, senón a angustia económica. E como mostra temperá desa coraxe que será o seu selo, decide axudala dando clases particulares de latín, a única materia de letras con alta demanda de clases particulares. E así, como eu mesma trinta anos despois, María aprende Latín ensinándoo. O que pola mañá se aprende, pola tarde ensínase.
María vive con entusiasmo a efémera esperanza da Segunda República e convértese en activista da renovación educativa. Pero a guerra e a interminable posguerra desbarátano todo. Tanto ela como o seu marido, catedrático de Física Teórica, son degradados, relegados, silenciados.
Xa con 50 anos, os seus fillos criados, María redescubre a súa paixón pola palabra. Busca no dicionario unha expresión que oíu a un dos seus fillos. Non a atopa. Nin esa nin tantas outras: coloquiais, xuvenís, xornalísticas... vivas! Entón, esa noite soña. Soña que ese dicionario, o que falta, constrúeo ela. E faio.
Durante quince anos, sobre a mesa do salón, mentres se coce o guiso, María garabatea miles de fichas. O resultado: as oitenta mil entradas do seu Dicionario de uso do español. Unha proeza solitaria, un milagre de lucidez e determinación nunha España que non o puña doado. «O dicionario máis completo, máis útil e máis divertido da lingua castelá», como o definiu García Márquez. E aínda así, a súa candidatura á Real Academia foi rexeitada. E aínda así, logo veu o esquecemento.
Pero, incluso sen o recoñecemento oficial que merecía, María venceu. E está ben que un autor actual da liberdade e profundidade de Andrés Neuman axúdenos a lembralo.
María venceu porque non só conseguiu «traballar onde viven as palabras», senón que incluso construíu o templo onde esas palabras, as do español da rúa, puidesen vivir dignamente.
A súa vida foi esforzo e determinación, pero tamén esperanza e ideal. A súa vida foi o que Virgilio díxonos, e tamén o que ela soñou: a confluencia de ambos os impulsos. E está ben que aprendan isto os mozos. E que os demais non o esquezamos.