Patricia Blanco, autora do libro «As voces da terra»: «As cantareiras ensináronnos a ser máis punkis»

O libro As voces da terra que vén de escribir a xornalista Patricia Blanco (Carnio, Vimianzo, 1987) e que La Voz de Galicia entregará aos seus lectores o día 17 de maio, non é un libro máis. Non o é porque Patricia soubo atopar a forma perfecta para conseguir unha musicalidade distinta no ano en que se homenaxea as cantareiras. Mesturou entrevistas directas, indirectas, crónicas, pero tamén se achegou ás vidas das protagonistas, as sete mulleres que recoñece este 2025 a Real Academia Galega, porque os familiares lle abriron as portas das súas casas e da súa intimidade. O libro baila por iso ás veces ao ritmo da muiñeira e outras parece soar como un maneo, pero peta profundamente no corazón. Patricia Blanco abraza os textos con profunda sensibilidade para pór en valor a estas e a todas as mulleres —as ninguén, como di na dedicatoria— que son o noso sostén, a raíz da terra que pisamos. ­

—Este libro non se parece a ningún anterior, empezando porque este ano non se premiou a un escritor. Como enfrontaches ese reto?

 —Foi moi singular. É un ano sumamente especial, porque salvo o ano en que se homenaxeou aos poetas medievais, que foi unha excepción, esta era unha candidatura múltiple. Ao principio, ademais, eran seis mulleres, e logo engadiuse unha máis. Pero tamén quedaron fóra dúas pandeireteiras do grupo de Mens porque non cumprían o requisito da RAG, ao ter falecido hai menos de dez anos. Para min foi particular tamén polo feito de ser muller e porque case non hai nin entrevistas nin declaracións delas. En xeral, non había un pensamento recollido, por iso é un libro coral, tiven que achegarme a elas a través de familiares, da xente que as coñeceu ou de persoas que as estudaron.

—Hai certa indefinición, porque se cre que se celebra a todas as cantareiras, pero en realidade temos sete mulleres con nome e apelidos: Eva, Adolfina, Rosa, Prudencia, Asunción, Teresa e Manuela.

—Para min esa é a clave, porque eu quería contar quen foron estas mulleres. Eu o que quero é que para o ano que vén sexamos capaces de dicir os seus nomes igual có ano pasado foi Luísa Villalta. A pretensión da RAG foi saldar unha débeda coa oralidade, pero ten que quedar saldada ao mesmo nivel, co mesmo recoñecemento.

—Por que se propuxo a estas sete mulleres e non a outras?

—Polo que eu preguntei, cando entrevistei a Ana Boullón, a académica que as propuxo, foi porque precisaban referencias de persoas das que constase algunha obra para estudar. Xa fose a través do Cancioneiro, ou no caso de Adolfina e Rosa Casás, tamén a través do libro de Richi Casás... Tiña que haber algo do que tirar, un sustento, porque as coplas bótanse, cántanse e lévaas o aire. Realmente elas foron mulleres humildes —porque estas Letras son as da grandeza absolutamente humilde—, pero mulleres extraordinarias.

—Dáse a circunstancia de que as sete pertencen á Costa da Morte. Non é casual...

—Non, aquí xa tivemos premiados nas Letras a Pondal e a López Abente, pero no caso da tradición e da oralidade ninguén pode negar que Bergantiños e a Costa da Morte é un epicentro. Estamos nunha comarca moi fértil culturalmente. A tradición non é pasado, non é algo de museo, a tradición é todo o que nos une, está viva.

—Eva Castiñeira, de Ozón, en Muxía, chegou a cantar con Milladoiro. Como se deu ese encontro?

—Eva era unha labrega, nai de oito fillos, que emigrou á Coruña, ao barrio de San Pedro de Visma. Ela levaba consigo todo o aprendido nas palilladas, que era onde cantaban, e chegou con ese saber asociado á vida. A súa irmá, Engracia, tamén emigrara á Coruña, e tocaba coma ela a pandeireta. Nunhas festas no barrio acabaron subidas ao palco porque os veciños sabían que cantaban moi ben, e resulta que un dos organizadores desas festas estaba na discográfica Ruada. Foi quen falou con Rodrigo Romaní, de Milladoiro, que tamén estaba ligado á discográfica. Rodrigo Romaní interesouse, gravaron unhas pezas con Eva e foi el quen propuxo que subise ao escenario con eles. As dúas foron as primeiras pandeireteiras en subir a un escenario cun grupo folk.

—Recibiron o aplauso no pavillón dos Deportes da Coruña en 1981. Milladoiro colleu a peza «A dansa» e fíxoa logo súa.

—Si, Eva conservaba o seseo da zona, por iso chámase A dansa, e logo Milladoiro deulle outro título. Foi un momento histórico sen pretendelo, pero aí quedou.

—Adolfina e Rosa Casás, de Cerceda, eran familia, e foron gravadas no «Cancioneiro».

—Si, Adolfina era a tía de Rosa, pero levábanse dous anos, criáronse xuntas. Foi o neto de Rosa, Richi Casás, quen recolleu a súa historia no libro Fuliada na Vila, unha das bases para que hoxe sexan homenaxeadas. Pero o que as fixo extraordinarias foi que a profesora e musicóloga Dorothé Schubarth parou na casa de Adolfina, unha das máis humildes que te poidas imaxinar, e alí gravou un dos mellores capítulos do Cancioneiro, nunha tarde recolleu máis de 200 coplas variadísimas.

—Adoita suceder que a xente de fóra valora o que nós temos diante. É así?

—Si, ademais ela achegouse a Cerceda de rebote, foi a Corme a un colexio a buscar músicas de raíz e alí non as atopou, porque xa se rompera a cadea de transmisión das xeracións, pero un profesor díxolle que tiña unha avoa que cantaba. Este profesor era un neto de Adolfina. Fixaron unha cita en marzo de 1980 e así foi como fixeron esa gravación. Dorothé estivo desde finais dos setenta e principios dos oitenta en Galicia recollendo música de raíz. Ela resultou clave na nosa historia, ao igual que hoxe son fundamentais as asociacións culturais.

—As Pandeireteiras de Mens son Prudencia, Asunción, Teresa e Manuela. Elas xa chegaron a Bos Aires...!

—Si, si. Nese grupo estaban tamén Adela Rey e Teresa Lema, que aínda que integraron as pandeireteiras, faleceron hai menos de dez anos. Elas foron case 20 anos de xira por Galicia, España, Francia, Portugal, chegaron a Bos Aires... O director de Aturuxo viunas e soubo integrar ese saber e levalas ás súas actuacións nun momento vital, porque elas demostraron que ese folclore, eses bailes, eses cantos estaban vivos. Para todas elas, non só para as de Mens, cantar e tocar era parte da súa vida, eran artistas todo o tempo, porque vivían así.

—Había unha unión entre cantar, mallar, palillar...

—Exacto, non había tempo de vida e tempo de actuar. Foron protagonistas dunha revolución sen deixar de ser quen eran, non renunciaron a sentir como sentían, a vestir como vestían, eran elas.

—Foron mulleres traballadoras, nais, mulleres humildes do seu tempo. De que anos estamos a falar?

—Si, e por riba de todo iso, foron extraordinarias. A maior, Prudencia, naceu en 1903, e a máis nova, Eva, en 1925.

—Dígoo pola lingua que temos aí. Que hai nese galego? Elas expresan a vida.

—Moitas cantigas están no noso galego, non o normativo, claro, pero tamén hai algunhas con castelanismos e outras mesmo en castelán, pero iso é un reflexo do que pasaba. Falábanme hai pouco desde o grupo Leilía que as cantigas de amor na súa maioría podían ser en castelán, porque era así, era a lingua de prestixio para elas, era o que se lles dicía. E evidentemente, con esa visión, se queres impresionar, falas nese idioma. Pero a súa lingua era o galego, cantando e falando conservaron o noso idioma. A oralidade, noutros tempos, foi a que conservou o galego cando nin sequera se podía escribir.

—Hai quen non lle dá valor á tradición oral. Toda a literatura non é oral?

—Toda a literatura escrita vén da oralidade e a oralidade sostivo o idioma. Esa é a nosa identidade tamén como país, de aí o título do libro: As voces da terra. Porque a nosa literatura escrita no noso país non existiría sen a oralidade, e terra porque é o que pisamos, e para min estas sete mulleres son raíces que nos sosteñen. É imposible ter soños na cabeza se non tes terra nos pés. A nosa historia como mulleres vén da historia de Eva, de Rosa..., de todas elas.

—«Nelas resoan as voces das que nos precederon», escribes.

—Si, hai frases que recollo de libros que me parecen potentísimas; non se pode desligar aquilo que cantan das súas propias biografías. Elas foron artistas pese a todo o que podían ter en contra. Algunhas son nais solteiras, fillas de solteiras... Elas practicaron a sororidade, tiveron que enfrontarse ao díxome, díxome dos veciños, elas ensináronnos, como as avoas, a ser moi punkis, rachar co establecido, querer ver mundo, porque elas o que querían era cantar, tocar, bailar e iso hoxe é un exemplo moi contemporáneo do que debemos facer as mulleres.

—Aí está esa copla: «Eu caseime por un ano/ por saber que vida era/ agora o ano acabouse/ solteira quen che me dera».

—[Ri] Creo que non houbo ata agora ningún ano nas Letras no que tivésemos que explicar que a persoa que seleccionou a RAG facía literatura, pero neste ano si. E esa copla que dis, por exemplo, son catros versos que poderían ser unha novela enteira.

—Dígoche outra: «Todo o mundo me marmura/ porque son a divertida/ malas linguas ó inferno/ qu'eu goberno a miña vida».

—Exacto. Iso poderíamolo dicir hoxe en día.

—Aínda hai que argumentar que a literatura oral é literatura?

—Si, hai quen cre que a literatura só está no papel, eu penso que non. As primeiras novelas veñen de contos escoitados... Música e poesía son o mesmo, segue esa estela que mantiña Luísa Villalta.

—Hai unha frase de Carlos Callón que citas no libro: «Cando morreu miña avoa foi como se ardese unha biblioteca». Esa é a verdade das cantareiras, se estas mulleres, esta literatura, este galego, desaparecese, que teriamos?....

—Se estas mulleres non existisen, non teriamos raíces, o que nos une.

—Contas que elas mesmas non nomean o que cantan...

—Elas non lle poñían etiquetas, vivíano... Non sabían os ritmos, elas levábano dentro, cambiaban as coplas, por iso podes atopar unha cantada aquí e outra en Ourense distinta, porque se adaptaban ao interlocutor, as coplas sáenlles da alma.

—E non sempre necesitaron pandeireta.

—Non, era o que me dicía Richi da súa avoa Rosa, ela non tivo unha pandeireta propia ata o ano 93, elas o ritmo creábano con cuncas, con pratos, co que tiñan a man...

—Tes algunha copla favorita?

—Calquera das de Rosa e Adolfina Casás, nas que están tan empoderadas, como esa de «eu goberno a miña vida».

—La Voz de Galicia xogou un papel importante ao acompañalas todo o tempo?

—Si, si, nos tres grupos tivo moita relevancia, porque as mellores fotografías dese concerto de Eva na Coruña publicáronse no periódico. No ano 2003 La Voz sacou o disco Recolleita e no caso das Pandeireteiras de Mens a primeira vez que falaron foi tamén en La Voz, e con Rosa e Adolfina pasou igual. Luciano, o xenro de Adolfina, traballaba na rotativa e manexando unha serie de libros atopou nun tomo do Cancioneiro unha foto da súa sogra. Ninguén na familia sabía que ela e Rosa foran informantes de Dorothé e dese fío tiraron e souberon da súa historia. Elas non viviron como artistas, foron humildes sempre.

---

---

---