Ían Zaldua: «A ficción funciona cando che revela unha verdade»

Ollo, ao final do relato O tradutor de Kafka, páxina 147, hai unha mensaxe para ti.

—Por que «Ás agachadas»?, anda o escritor un pouco ás agachadas para cazar puntos de vista interesantes, detalles, para contar unha historia?

—Ás agachadas ten que ver con algo que está en todos os contos deste libro. Debaixo do que coñecemos como realidade hai outra oculta. Os contos están dirixidos a revelar esa realidade escondida.

­—Non hai unha soa cousa escondida neles, son varias. Son contos como con latexados múltiples.

—É un recurso clásico. Ás veces o conto conta dúas historias, a que está máis á luz e outra que emerxe debaixo. Un conto como Guerras civís, con esas tropas emboscadas nos montes vascos... ten moito que ver co xeito de ver o xénero do conto; debe haber unha sorpresa, ou varias. E ten que ver coas vicisitudes dos personaxes.

­—Vicisitudes correntes. Territorio cotián. Alguén que escribe sobre unha pota exprés ou sobre a compra no Eroski, alguén que elixe escribir coas vimbias do doméstico, non fai unha elección nin común nin casual...

—Non, non é casual. Este é un libro de contos fantástico, pero que ten que ver con cousas que vivimos todos os días. A literatura fantástica que me interesa é a que parte do real, do cotián, do social; a que ten unha ancoraxe coa vida. Non me interesa a literatura como un exercicio de escapismo.

­—Onde se inspira un?

—Aquí está presente en autores como Kafka; na literatura mesma, non? Un dos alimentos nutritivos do escritor é o que lle contan, a murmuración dos demais, e logo aliméntase da vida propia. A vida propia ten que ser unha plataforma para ir máis aló. Porque esa vida non adoita ser interesante, pero este é o material do que partimos todos os escritores.

—Contar é ir máis lonxe. Fascíname o conto «Cando me prohibiu ler na cama», onde o trivial é esencial, non? Talvez unha relación de parella pódese medir por se se pode ler na cama? Hai moitos vermes de seda no conto.

—Nese conto hai moitas historias, si, caixas chinesas, matrioskas. Vai deses momentos de iluminación en negativo que temos na vida de parella, pero non só, tamén na vida familiar, no traballo ou coas amizades..., cando ves algo que non se revelou ata ese momento e co cal todo cambia, que che fai reler toda a historia que tiveches con esa persoa. ­

—«Aí están os meus outros yoes, espallados polos distintos cuartos, algúns lendo, outros vendo a tele ou escoitando música, outros facendo algunha tarefa doméstica». É difícil coñecerse? No teu caso, a identidade, que desprega a súa complexidade con humor nestes contos,  sempre garda un claro compoñente político.

—As relacións sociais son complicadas e logo están as relacións cun mesmo. Fascíname moito a xente que é dunha peza, ou que parece que o é, ou que parece que sempre está de acordo consigo mesma...

—Pero aos dunha peza créeschos?

—Si, pero non é o meu caso... A loita que temos connosco mesmos e os erros que cometemos unha e outra vez é un tema moi literario. E eu heino entreverado con outra cuestión, que foi unha constante na miña literatura, o conflito vasco.

—Pódese, ao fin, falar e escribir diso sen medo, con transparencia?

—Si, pero creo que antes se podía falar e falábase, a pesar do que se vendeu. Fíxose bastante literatura en tempo presente sobre o conflito vasco, pero moita se fixo en eúscaro e non traspasou a barreira do idioma cara ao castelán. Eu teño unha perspectiva diferente do bum dos últimos anos... É verdade que cambiaron as circunstancias políticas. Que ETA teña deixado de asasinar expuxo outro escenario á hora de escribir, non só porque haxa máis tranquilidade, senón porque cambia o xeito de falar sobre o tema, que se expón máis desde un punto de vista histórico.

—Manda a ironía no conto «A entrevista». «Enseguida deuse conta de que aquela entrevista non ía ser doado...». Tamén a ti se che ocorren as mellores respostas, como ao personaxe, unha vez que a entrevista se acabou?

—Si. Esa é unha afirmación que ten que ver dalgún xeito co autobiográfico. Creo que o dicía Borges: «A min se me dan tempo podo parecer intelixente». No inmediato, é doado perderse, non dar facilmente coa idea precisa.

—Que ferida está pechada en España? A da guerra civil? Pódese pechar a ferida dos anos de chumbo coa literatura?

—Home, non o sei... A literatura, como dicía Edurne Portela, ten unha función. É un xeito de achegarse aos feitos políticos, históricos, dolorosos, dun xeito empática, póndose no lugar do outro, neses lugares nos que na vida civil non tendemos a pórnos. A literatura pode pórnos alí case sen que nos deamos conta por esa maxia que ten. Pero crear un consenso non me parece que sexa labor da literatura. A literatura pode axudar, pero este é un traballo máis de historiadores, de pesos políticos nas institucións, de xornalistas... Non do que ten que ver coa ficción, senón máis co real civil. Eu son bastante pesimista coa historia de España dos últimos 80 ou 90 anos. Se coa guerra civil e o franquismo non chegamos aínda a ese acordo...

—«A non ficción non existe, todo é ficción», como di Eduardo Halfon?

—Non acabo de estar moi de acordo con iso. Entendo que non existe a obxectividade pura. Hai que ser cautelosos. Pero hai certos xéneros nos que, aínda que saibamos non sexa posible a obxectividade, hai que ter esa guía... En cambio, é no campo da ficción onde cabe a subxectividade, onde todos os meandros e as dúbidas pódense converter en algo material. Eu son máis moderno que posmoderno. Hai que tender cara á obxectividade cando esteamos a escribir ensaio, opinión. Outra cousa é a ficción, que é onde nos podemos soltar máis...

—E ás veces chégase por ese camiño da ficción a conclusións máis obxectivas. 

—Eu creo que a ficción funciona cando che revela algún tipo de verdade. Pero o xeito que ten a ficción de revelarche a verdade é máis sinuosa. Son modos diferentes de chegar á verdade. Unha ficción que non conteña algún tipo de verdade no seu interior é menos válida que a que si a contén. 

—É reveladora a cita de Carmen Martín Gaite que inclúes como limiar dos contos: «Balbuceo do ser ao non ser. O texto ten que ser mero trasunto desa elaboración escondida. Sacar algo do caos é traizoar ese caos...». Estes contos falan desa nebulosa.

—Os contos falan, ao final, diso, como se transforma a vida en literatura? A min interésame esa alquimia que se produce a partir do cotián da vida. Creo que a ficción pode ter a virtude de, dalgún xeito, dotar de sentido. Interésame a propia realidade que emerxe da ficción, da literatura. A literatura é unha realidade paralela. A literatura axúdame a vivir e axúdame a pensar. E a vida mesma axúdame a facer literatura...