Xesús Alonso Montero: «Galicia está condenada a ser bilingüe»

É preciso un contexto para non ser allea á retórica e á ironía que definen a complexión lingüística e cultural do catedrático da RAG  Xesús Alonso Montero (Vigo, 1928), que revisa con ollo crítico, máis de 50 anos despois da súa «milagrosa» publicación, o seu Informe —dramático— sobre a lingua galega, e a situación actual do idioma no que el escolleu vivir e militar. O catedrático senta cátedra en cada chanzo da conversa, sen renunciar ao humor que deixa momentos (dignos doutra peza allea ao tema do idioma) e frases tan memorables como «o amor é un invento de Petrarca».

«Hai temas moi delicados. Un necesitaría para analizalos escribir un libro máis groso que este, do 73», comeza o escritor, sociolingüista e catedrático que foi presidente da Real Academia Galega entre o 2013 e o 2017. Ao volver sobre o Informe, moi vixente en aspectos chave, Alonso Montero deuse conta de que «hai páxinas repetidas e páxinas alteradas». Na época foi un libro moi comentado, «para ben ou para mal». Falamos da lingua (e as súas circunstancias) na súa casa, preto de libros e dun humano altar de retratos «familiares» entre os que se contan Castelao, Machado, Leonor Izquierdo e Antonio Gramsci.

—A recente decisión de incorporar o uso das linguas oficiais no Congreso trae debate. Como valora vostede o cambio no regulamento?

—Sen entrar en matices, a iniciativa de que estean presentes no Congreso as linguas cooficiais de España non debería sorprender a ninguén que teña un pensamento racional sobre a problemática lingüística de España. Outra cousa é a práctica, a cuestión económica..., que é case insignificante. O problema nun país é financiar a construción dun avión de combate, non pagar media ducia de tradutores nunha institución; polo tanto, non mitifiquemos a cuestión económica, á que non son alleo. Eu son marxista porque son consciente de que o feito económico está condicionando a vida das persoas. E hai algo que é superior á cuestión económica. Ao ver o debate [de investidura de Feijoo], decátome de quen son os que utilizan ao falar a lingua do seu territorio e os que a utilizan liturxicamente. Habería que facer matizacións. Cando algunhas persoas din que queren falar no Congreso na súa lingua materna, eu preguntaría se é certo que a lingua que aducen é a materna...

—É un tema que aborda neste «Informe» publicado hai máis de cincuenta anos.

—Si. O galego é máis lingua paterna que materna. Hai 50 anos, coñecín familias que na vila (que non é a aldea nin é a cidade), aos fillos falábanlles os pais en galego, pero ás fillas non. Porque os fillos poden botar barallos (eufemismo de carallo), pero as fillas teñen que ser finas, elegantes, educadas, ben vestidas. Vestir un traxe máis decoroso: o castelán. É unha observación que non gustou a moitos, pero é así: o galego é máis lingua paterna que materna. O que pasa é que lingua materna quere dicir, grosso modo, 'lingua da casa'.

­—É o galego «lingua da casa» para os líderes políticos da Galicia de hoxe?

—No Parlamento, tanto os dirixentes do Partido Popular como os do Partido Socialista teñen como lingua da casa o castelán. Pero utilizan o galego no Parlamento ou nun mitin, como lingua litúrxica. Como era litúrxico o latín ­cando eu era neno e ía a misa...

—Agora o galego é exclusivo dunha elite cultural?

—Habería que falar do que é o discurso dominante. E cando di «elite cultural», eu diría «unha minoría cultural». Os que somos defensores do galego desde sempre somos unha minoría ao lado da xente que está nos clubs financeiros, nos bancos, etcétera, e aí hai tipos moi listos e cultos, que len a Shakespeare en inglés, pero que falan en castelán na casa.

—Nesas esferas hai xente moi culta?

—Nos bancos? Cultísima! Hai xente moi culta, pero que non está na problemática da cultura literaria e lingüística de Galicia.

—É tan dramática a situación do galego como hai medio século ou aínda máis?

—Este libro publicouse en maio de 1973. Hai que supoñer que se escribiu un ano antes; no 72... Faltan aínda tres para a morte de Franco. Cando eu escribo este libro, escríboo con autocensura. Na sociedade española da época de Franco, no 72, hai censura. Polo tanto, eu sei que hai cousas que, aínda que as pense e as argumente, non van pasar a peneira da censura.

—Como logrou publicarse a obra?

—O libro saíu milagrosamente, porque nel hai cargas de profundidade grandes. Está escrito desde a perspectiva marxista. Ao falar dun idioma como o galego, que falaban as clases subalternas, e do castelán, que falaban as clases acomodadas, ilustradas, ricas, está un marxista nun territorio moi favorable para tratar de entender este fenómeno. Chego a dicir que o galego era un idioma vil. A ver, non hai idiomas viles ou non viles. O que pasa é que os idiomas viven en determinadas realidades socioeconómicas. Cando eu era neno, no 38, nunha aldea no Ribeiro, non era lingüista, pero xa me decataba dunha cousa da que no 53 volvinme decatar, xa con máis coñecemento de causa. Na aldea todo o mundo falaba galego, andaban con zocos, co pantalón remendado, algúns pasaban fame... E cando ía á vila, a Ribadavia, decatábame de que o zapateiro co labrego que alí vivía entre eles falaban galego, pero ás súas fillas lles falaban castelán. Entón, o sociolingüista Alonso Montero, de 9 aniños, decátase de que hai dúas realidades: a realidade A, a dos que teñen profesións máis ou menos nobiliarias; e a realidade dos que viven máis ou menos acomodadamente; a dos que teñen máis instrución, máis libros, saben idiomas... Esa realidade fala o idioma A, que é o castelán, e os que están nas antípodas falan o B. Non é vil dicir touro e nobre touro, non, o que pasa que touro dino os famentos, os descalzos da historia. E touro, os ben vestidos, os que viaxan e saben inglés. Eu publiquei un artigo no 66 que titulei: «O galego é un idioma vil no ideario burgués».

—Cre no ideario burgués?

—Non. A miña concepción do mundo non é a burguesa, é inicialmente proletaria. Pero eu, polo feito de falar en castelán de mozo en Ribadavia, bailei coas señoritas. Se as saco a bailar en galego, non saen...

—Pero iso hoxe non pasaría ou si?

—Non, estamos falando de como a cultura burguesa privilexia neste sentido á muller. Se cadra non lle concede dereitos sentimentais, sexuais, económicos..., pero o pai desa moza quere que vista cun traxe moi bonito que ademais é barato, pois se aprende na escola: o castelán. E que é o idioma que todo o mundo sabe cando é oficinista. Cando un é o fillo dun labrego na aldea, é outra cousa... En canto á súa observación: deixou ou non de ser o galego un idioma de clase?

—É a pregunta que lle devolvo...

—Hoxe quen fala galego? Hoxe, vai á Coruña, Ferrol, Vigo... e pode estar todo o día e non oílo. Estamos de acordo?

—Si, nas cidades...

—Pero as cidades son a realidade do país. É onde están os bancos, as institucións, as universidades. Hoxe, na Coruña ou en Vigo, pode vostede encontrar un catedrático que fala galego, incluso coa familia. Ou un arquitecto, veterinario, etc. Isto non sucedía no ano 50 e no 60. A primeira vez que un matrimonio culto, ilustrado e urbano acomodado falou en galego como lingua familiar foi no 55. Foi o do oftalmólogo Antón Beiras, tío de Xosé Manuel, e a pedagoga Antía Cal. Cando Antía Cal ía a un comercio e lle rifaba a seu fillo: «Hixinio, non toques que podes tirar esa cousa», dicíanlle: «Señora, no le hable así al niño». Non por rifarlle ao fillo con certa severidade, senón por falarlle galego. Iso hoxe está superado. Pero quen fala hoxe galego? O militante da causa da lingua. E mais algúns centos de miles que quedan na paisaxe rural. Aínda o galego non é unha lingua das clases ilustradas, acomodadas e urbanas.

—Non hai persoas acomodadas que falen o galego no cotián?

—Minoritariamente. Non é como en Barcelona, en que a burguesía ou a medio burguesía fala catalán na casa. Aquí non.

—Ao final do «Informe» formula unha pregunta que cómpre retomar: Que facer?

—Que facer cando cada vez se utiliza menos o galego? E, para velo, basta ir á transmisión. Pais que antes na vila transmitían o galego aos seus fillos, hoxe non o transmiten. Hoxe, os fillos van á escola e aprenden galego, e len a Rosalía e a Neira Vilas... Pero agora vostede e mais eu collemos un taxi ou imos á cafetería e non oímos falar galego. Castelao xa no ano 44 di: «En Galicia, falan o castelán os señoritos e aqueles que queren ser señoritos». Entre eles, eu. Eu nacín en Vigo. Aos 9 anos leváronme para a aldea. Os meus pais falaban galego entre eles, pero cando se dirixían a nós facíano, pateticamente ás veces, en castelán, porque nos educaban para señoritos.

—Como foi mudando a situación?

—O que eu solicitaba, a presenza do galego no ensino, nos medios de comunicación (non tardaría en vir a TVG...), chegou coa democracia. Iso salvou o galego? Non, contribuíu a que o esmorecemento fose menor. Agora, acaba de publicarse un libro de Fernando Ramallo, A lingua en 2050. Nel preguntou a moita xente preocupada polo galego, de ámbitos ideolóxicos bastante distintos, sobre o futuro. Aí, entre outros, estou eu.

—Como imaxina o galego no 2050?

—Que ten que pasar en tres décadas para que o galego estea nunha situación potente? Máis presenza do galego no ensino? Non necesariamente. Porque que diría o 95 % da sociedade galega? A solución é outra. A cousa é que os seus fillos, cando casen, dentro de dez ou quince ou vinte anos, falen galego na casa. Unha persoa que hoxe casa en Vigo ou na Coruña decide falar en galego? No ano 60, en Barcelona había miles de familias franquistas. Deses miles de familias, moitos miles falaban en catalán na casa. O catalán é lingua A! O castelán, lingua B (a lingua das criadas, a dunha Lola da miña aldea que cortexei aos 20 anos...).

Castelao e Oliveira Salazar

Xesús Alonso Montero

—Habería que erradicar o castelán?

—Non, porque, se non, o 95 % da sociedade bótase contra vostede. Galicia está condenada a ser bilingüe. O problema do galego segue a ser unha cuestión de clase. Hai moita xente que non quere nin oír falar galego. Que vai pasar co galego no 2050? Vai depender de vostede. De vostede non; dos seus fillos, dos que veñan. Hai dous milagres na historia da recuperación lingüística, o hebreo e outro moito máis pequeno, pero sintomático, o vasco. No 1864, cando nace Unamuno, en Bilbao ninguén fala vasco. Agora vén a autonomía; no País Vasco sempre gobernou o Partido Nacionalista Vasco (algunha vez, en coalición co Partido Socialista). Que pasou en Galicia dende que hai autonomía? Practicamente sempre gobernou o PP. O PP non está contra o galego, pero que fan por el? Hoxe vostede vai a Bilbao e atopa xente ben vestida, con poder, con bos coches, falando o vasco na rúa e na casa. Aquí aprenden o galego na escola, pero a casa é unha antiescola. Voulle dar este exemplo: hai anos, un conselleiro de Cultura fixo na televisión unha alocución animando a falar galego. Ese conselleiro colleu un taxi coa familia e o taxista era amigo meu. El díxome: «Oíu a soflama do conselleiro dicindo que temos que falar galego cos fillos? Pero el cos seus fillos non o fala. No restaurante, el coa muller e os fillos falou en castelán. Iso non pasa no País Vasco. A que se deben as conquistas do idioma alí? Á política. En Bilbao cada vez se oe falar máis na rúa o vasco. En Vigo e A Coruña, cada vez menos o galego.

—O futuro da lingua depende do compromiso político?

—Ten que gobernar outra xente. A cuestión lingüística e cultural é primordial. Se hai compromiso nisto, o galego deixará de ser só lingua de militantes e de uso litúrxico. Isto é importante. O galego na TVG é un idioma de plató, non é idioma nin da cafetería. A cuestión da perpetuación e da potenciación da lingua galega, tal como están as cousas (vai esmorecendo a transmisión), hai que vinculala ao compromiso político dos futuros gobernantes de Galicia: terán que gobernar persoas doutra concepción cultural e doutra praxe, seriamente comprometidas coa causa do idioma galego, e terá que ser desde mañá. Deste xeito, os rapaces que aprenderon ou reforzaron o galego no instituto constituirán fogares nos que a lingua familiar sexa a galega, como está a suceder, en moderada e esperanzadora medida, co vasco, nas casas de Bilbao, Barakaldo…

---

---

---