Cen anos de Saramago: «O nunca mandou a conciencia de vacacións»

FUGAS

Pinto&Chinto

«A entrevista que eu quixen facerlle a Saramago non 82 cheguei a facela, pero en novembro do 2008. O viña de morrer», revela Manuel Rivas. Celebramos da man do poeta da presidenta da Fundación José Saramago, Pilar do Río, e da directora editorial de Alfaguara, Pilar Reyes, a vixencia do nobel no seu centenario

25 novs 2022 . Actualizado ás 05:00 h.

Viu a mentira, o abuso e unha pandemia cegadora antes que moitos. Mesmo, viuse morrer un par de anos antes de morrerse. E foi unha illa, unha illa ponte a todo continente e persoa da Terra. «Sempre acabamos chegando onde agárdannos», escribiu na viaxe do elefante José Saramago (Azinhaga, 16 de novembro de 1922-Tías, Lanzarote, 18 de xuño do 2010), que non deixa de conversar co lector, de illa a illa, sobre o mar literario. Nun mundo de cegos, Saramago soubo ver as consecuencias. O autor que renaceu na illa de Lanzarote, na Casa, o seu fogar con Pilar do Río en Tías, coas portas aínda abertas, dá a brazada cara a quen estamos na outra beira do libro, probando coa man as palabras. «José Saramago lograba encher teatros. Conseguía chegar a un público intelectual, e tamén a un lector menos frecuente, un lector case cunha relación emotiva coa literatura. El lograba establecer esa dobre conversación. Creo que, porque, no fondo, tiña conciencia dun discurso cívico moi claro, e do poder da palabra para chegar, emocionar, conmover e facer pensar. As novelas de Saramago son novelas para pensar», subliña Pilar Reyes, directora editorial de Alfaguara, que publicou os libros do escritor desde 1993, e unha das moitas amigas que visitaron ao primeiro portugués en lograr o Premio Nobel de Literatura na súa casa en Lanzarote.

Pilar Reyes coñeceu ao mestre da lucidez cando ela dirixía Alfaguara en Colombia, «moi pouco tempo despois do Nobel, no 99». «Viño a Colombia a presentar A caverna, o libro que nese momento estabamos a lanzar. Para min, foi unha experiencia impresionante. Antes do Nobel, os seus libros distribuíanse en Colombia e el era como un autor de culto para moita xente», lembra. «Unha vez que pasou o Nobel, démonos conta do gran alcance de Saramago, da sintonía que tiña co público colombiano. En Bogotá eu nunca vira unha resposta tan apaixonada na acollida dos lectores por un autor. Nunca. ¡E estoucho dicindo no país onde estaba García Márquez!, a quen eu vira, digamos, relacionarse co público colombiano. Pero José Saramago foi unha cousa realmente conmovedora», asegura Reyes.

A presentación da caverna, un dos libros que tamén recomenda ao lector novo Pilar do Río, viúva e tradutora do autor, presidenta da Fundación José Saramago, foi en Bogotá nun teatro ante dous miles presentas, «e outras dous mil quedaron fóra, ¡e non se quixeron ir! quedaron fóra por ver se dalgún modo podían velo», continúa Pilar Reyes. Ese fenómeno do que a editora foi testemuña en Colombia, segundo relata a Fugas, viviuse tamén en países como Arxentina e en México («onde máis de 10.000 persoas escoitaron ao autor no Zócalo», a praza principal da capital do país).

«Saramago tiña ese don, o de chegar á xente. En América Latina o seu universo literario e a súa figura como intelectual atoparon lectores fieis, que o acompañaron ao longo de todos os seus libros».

Ensaio sobre a cegueira foi, posiblemente, o inicio desa honesta conversación sen panxoliñas do «menino de Azinhaga» cos seus lectores latinoamericanos. Somos, como el escribiu nese libro no que todos soubemos ver o don de Saramago, cegos, «cegos que, vendo, non ven»? «Eu teño dúbidas de que un escritor poida anticipar... —sopesa Reyes—. O que si creo é que Saramago era un home enormemente consciente do seu tempo. El sentíase un escritor do seu tempo e logrou algo magnífico: traducir nun universo literario as preocupacións desa lectura do seu propio momento. O mundo non cambiou tanto... Diría que Saramago era un escritor humanista. A súa preocupación eran o ser humano e a súa contorna, as relacións entre un personaxe e o seu tempo. Nese sentido, atopou unha alegoría que pode ser lida como contemporánea, un libro que se escribiu fai vinte...». «Os intelectuais non son profetas, son persoas que pensan», explica Pilar do Río, que nos permite asomarnos na intuición da illa (Itineraria) aos días, os anos, que pasou o autor en Lanzarote, desde a súa chegada á illa en 1992 pola ofensa que foi a censura do Goberno de Cavaco Silva, que vetou O Evanxeo segundo Xesucristo, libro que desatou a polémica, o medo, e no que, segundo a viúva do escritor, «ningún crítico atreveuse a entrar a fondo». «José rematou O Evanxeo tremendo», revela a súa tradutora ao español, segunda esposa e compañeira de vida. A liberdade provoca sufrimento. Ser libre non é unha festa, pode ser a cadea máis pesada, perpetua. «Claro. Ves que o corpo dos libros é o corpo da liberdade. El chega a esa liberdade, e a liberdade é un risco. A liberdade fai que castañeteen os dentes», debuxa Manuel Rivas (A Coruña, 1957).

O nobel non se dá por lido, é libro aberto que axuda a navegar o mundo, a realidade (in)humana da Terra. O seu epitafio, unha frase de Memorial do convento: «Pero non subiu ás estrelas porque pertencía á Terra». Aínda que podería ser tamén esoutro que se lle ocorreu un día ao seu fino sentido do humor: «Aquí xace indignado José Saramago. Por dous motivos indignado: por non estar vivo e por ter vindo a un mundo tan malo e que, en esencia, non cambiou».

Memorial do convento foi o primeiro encontro de Manuel Rivas, galardoado polo Premio dá Crítica de Galicia polo poemario Ou que fica fóra, coa obra de Saramago. «Quedei engaiolado con aquilo!: estabas lendo e estabas escoitando. Eran as voces que non se oen da historia, esas voces baixas. De súpeto, emerxía un mundo que enfeitiza porque estabas oíndo o que normalmente non se contaba, o que non se podía oír», lembra o poeta coruñés. 

«Del sorprendía o mesmo xeito de contar, conseguir esa voz oral, que parece a dos contos de sempre, con esa atención que pon ao mundo de xente humilde, á parte escura da historia, ás dimensións extraordinarias da vida. Oes a voz que é o rumor do pobo, da xente que non tivo voz», amplía o escritor.

Cando viu por primeira vez ao nobel portugués? «Aínda non era el unha persoa coñecida daquela, cando publicou Memorial do convento. Cando veu a presentalo á Coruña non había ninguén... Eu fora porque me gustaba. Lembro unha viaxe a Portugal, desas nas que vas comprar toallas, e eu tivera noticia do libro por alguén; penso que fora Fernán Vello. Creo recordar que el o presentara na libraría Couceiro que estaba na praza do Libro. Memorial do convento, co relato de como se constrúe un gran convento en Portugal, xa che abre os ollos sobre ese lado escuro histórico que ten a Igrexa».

Eran dous, o José Saramago escritor e o cidadán comprometido coa defensa dos máis vulnerables, dos deberes humanos? «Non, el era un ser nesas dúas dimensións», responde Pilar Reyes. «Lembro que, cando lle deron ou Nobel, ou primeiro que fixo ao volver a Lisboa foi ir á sede do Partido Comunista na avenida da Liberdade. Foi e saíron en manifestación porque había un conflito obreiro», lembra Manuel Rivas. «Unha vez preguntáronlle que pensaba ela da legalización das drogas, e dixo: 'Creo que antes hai que legalizar o pan'», comparte Reyes.

A fusión do humilde e o sublime

O magma emocional da literatura de Saramago aproxímao tanto a Latinoamérica como a Galicia, este recuncho pensante da península ibérica. «Creo que o interese de José polo mundo en español tivo moito que ver co privilexio de poder ser traducido pola súa parella. O exercicio de tradución de Pilar do Río dos libros de José a partir do Ensaio sobre a cegueira é impresionante. Porque fai que haxa unha vinculación afectiva coa lingua española. E, por suposto, Galicia, que está vinculada ao Atlántico, ten unha relación importante con Latinoamérica e co universo luso. A balsa de pedra é unha alegoría diso: estar nesa illa, a medio camiño entre Europa e América. A idea do libro ocorréuselle nun atardecer en Finisterre», conta Pilar Reyes.

A complicidade entre Saramago e Pilar do Río, en todo o mapamundi que pode ser a relación entre dúas persoas, foi, segundo a editora de Alfaguara, a que fixo que o achegamento do portugués a España fose non só intelectual, senón emocional. «É importante todo o proxecto da Fundación Saramago, que traballa na divulgación da obra de José, pero tamén no labor de darlle un alcance ás súas ideas como intelectual, e á súa Carta Universal dos Deberes e Obrigacións das Persoas. Máis que os dereitos, é o deber que ten cada cidadán na sociedade na que se atopa. A Fundación Saramago está, ademais, facendo un traballo de presentar a autores españois en Portugal moi importante, reforzando o vínculo de confraternidade ibérica».

Saramago foi un escritor político, comunista. «A súa literatura non é un territorio para facer política, pero a súa vocación de humanista e a súa idea de que debe facer un escritor na sociedade son claves», achega Pilar Reyes.

Ensaio sobre a cegueira «cambioulles a vida a moitos lectores», di a editora de Alfaguara sobre este libro dunha triloxía que ilumina a escuridade dos tempos. A que tipo de sociedade debemos aspirar?, vénnos preguntar Saramago. Difícil desmembrar do literario a coherencia do seu compromiso cívico.

Por onde empezar a ler ao nobel? Para a presidenta da Fundación José Saramago, «se es unha persoa nova, que sabes ler, recomendaría a triloxía Ensaio sobre a cegueira, Ensaio sobre a lucidez e Intermitencias das morte. Ensaio sobre a cegueira explícalles ben aos mozos o mundo distópico en que vivimos. En Ensaio sobre a lucidez, atopan que os homes poden construír esperanza. E Intermitencias da morte é moi poético. É verdade que nacemos para morrer, e ás veces quixésemos ser eternos, pero ser eternos talvez non sexa o máis marabilloso... Se cadra, o importante de verdade é amar moito e amar ben». Para unha persoa con menos capacidade para a lectura, Do Río recomendaría A caverna; «e para alguén capaz de preguntarse quen son e onde son neste mundo de prohibicións e normas, O Evanxeo segundo Xesucristo».

«Saramago ennobrece a realidade dos marxinados. Xa na primeira novela, Levantado do chan, aparecen as voces que son a súa marca, onde xa é quen de transformar o rumor do pobo en literatura, digamos que converte a fala humilde en sermus sublimis. O marabilloso del é como el transforma en sublime a fala e a historia dos de abaixo», apunta Manuel Rivas.

De Caín , o último libro que escribiu, «impresionan as preguntas teolóxicas», engade Pilar do Río, quen non deixaría nunca de facer A viaxe do elefante. «É unha obra que me encanta, moi emocionante, que José escribiu roubándolle tempo ao tempo. Foi un libro que escribiu despois dun momento de crise de saúde violenta, onde parecía que non saía... Foi o seu libro talvez de resurrección, aínda que é unha palabra relixiosa que a el, seguramente, non lle gustaría. Tras unha enorme crise de saúde, saíu este libro tan luminoso».

«Como un titán escribiu A viaxe do elefante. Un triunfo da linguaxe, a imaxinación e o humor, arrincado literalmente á morte», escribía Rivas nunha entrevista ao escritor no 2008, na que pregunta ao nobel sobre o que a miúdo «fica fóra», sobre a relación co seu propio corpo e coas mulleres, sobre o seu ateísmo ou a súa visión da esquerda en España. Poucas respostas quedarían caducas no xornal de hoxe. «E díxoo ao recibir o Nobel: «O home máis sabio que coñecín en toda a miña vida non sabía ler nin escribir». Era o avó Jerónimo.

«Saramago non ten concesións. Tamén a fala popular é moi auténtica. Non poderiamos entender nin Cervantes nin Shakespeare se non fose por esa cultura popular que se expresa no entroido, feiras, tabernas... en espazos que son impermeables para o saber oficial. No Decamerón de Bocaccio, Os contos de Canterbury, a picaresca española ou o boom hispanoamericano hai ese chan fértil, esa fonte incesante de vangarda que é a fala popular. En Saramago están o humilde e o sublime, o que el fai é fusionalos», argumenta Rivas.

«Saramago nunca mandou a conciencia de vacacións», conclúe o poeta.

No libro A intuición da illa, Pilar do Río, tradutora e compañeira do nobel ata o final, ilumina os recunchos persoais de José Saramago (o ritual do almorzo, os seus «conflitos de camisas», o bacallau prato estrela, a visita de María Kodama e doutros amigos) que son como eses cultivos como lúas da Geria, onde se produce o viño branco que tanto gustaba ao nobel portugués. Saramago é unha illa indignada, pero acolledora, un «menino» que no seu centenario segue facendo amigos. E póndonos deberes...

Catro libros para navegar tempos revoltos

1. «Memorial do convento»

Os cimentos da voz de Saramago

Unha novela histórica. Unha historia de amor inesquecible. Un personaxe feminino, Blimunda, que o nobel considerou moita muller para el, segundo dixo a Manuel Rivas nunha entrevista no 2008 que o escritor e académico coruñés non esquece. Rivas lembra este libro de Saramago como o seu primeiro encontro coa obra do nobel. En Memorial, «oes a voz que é ou rumor do pobo, a voz dá xente que non ten voz», di Rivas.

2. «O Evanxeo segundo Xesucristo»

Golpe a toda unha civilización

Quen é o Deus que quere o sangue, a morte, para que sexa restablecido o equilibrio dun mundo no que só imperan as súas leis? Con este libro, golpea un a un a todos os tópicos da civilización cristiá, sinala Pilar do Río. Desatouse un escándalo que chegou a ser censura. E novo comezo de Saramago na illa de Lanzarote, tras ser vetado este Evanxeo polo Goberno de Cavaco Silva.

3. «Ensaio sobre a cegueira»

Para comprender un mundo distópico

A triloxía que forman Ensaio sobre a cegueira, Ensaio sobre a lucidez e As intermitencias da morte é unha das grandes recomendacións da tradutora e viúva do nobel portugués para o lector novo. «Ensaio sobre a cegueira axúdalles a comprender o mundo distópico no que vivimos», sinala Do Río sobre esta parábola na que un home parado ante un semáforo queda cego súbitamente. Vemos sen ver?

4. «A viaxe do elefante»

O libro que lle gañou á morte

A viaxe do elefante Salomón a través da Europa do século XV, que ofrece o selo Alfaguara nunha edición ilustrada por Manuel Estrada, premio Nacional de Deseño, para celebrar o 20.º aniversario da concesión do Nobel a Saramago, é unha das obras favoritas do autor da directora editorial de Alfaguara, Pilar Reyes. «Foi un libro que escribiu despois dun momento de crise de saúde violenta, onde parecía que non saía», conta.