«Non se pode escribir de ETA a sangue frío. Eu mostro a violencia desde dentro», di Edurne Portela, que se sacode a etiqueta de autora revelación do ano. Se como Kafka, queren un libro que morda, aquí teñen. Esta é unha ferida que supura e fai dano.
11 abr 2019 . Actualizado ás 20:41 h.A ver que papel tócache nesta man. Proba sorte. Con catro papelitos, e un xogo de nenos que ao pouco intre se pon serio, comeza a primeira novela de Edurne Portela, que se gañou xa os apelidos de «autora revelación do ano». «Iso é unha bobada», sacódese ela o clixé, sen máis. Non veu a Galicia ensinando Oito apelidos vascos, unha peli que non lle caeu moi en graza. Por que foi o taquillazo branco da crítica no eco dos disparos? «Houbo momentos da película en que me molestou que se banalizara a violencia, que houbese xente disposta a rirse de algo tan recente, cando aínda non falaramos diso en serio. Pero o mesmo Borja Cobeaga fixo outras cousas interesantes, como Negociador, ou Fe de etarras, máis lixeira, unha comedia sobre ETA que me gustou. Non é que non me guste o humor. Gústame o humor acedo, o que che sinala a traxedia espertando o sorriso», sostén a autora de Mellor a ausencia, segunda edición en dous meses.
Outra Patria? Non, aínda que sinale a ferida dos anos de chumbo e tortura no País Vasco, 30 anos que saen do trasteiro do silencio. Se Aramburu garda distancia, fai planos da casa» e evidencia as súas vimbias de novela política pechada, Portela pregunta, crece, cae, mira de preto, nos incumbe de cheo sen entender nós ben por que; vai á pel desde a primeira persoa fráxil pero plena dunha nena, Amaia. Dúas páxinas e estás dentro. Da man desa nena, do seu asombro, do seu medo, do seu noxo. A atmosfera é asfixiante e raramente familiar. É unha novela? «Tras escribir O eco dos disparos, seguín facéndome preguntas. Pensei: ‘A ver se podo facer unha novela...', pero non sabía se a acabaría, se sería boa ou mala. Deixeime levar, foi un proceso de escritura moi intuitivo». Ten algo a ficción que dá acceso a unha verdade máis fonda que a descrición dos feitos. «A ficción, a novela, permite explorar zonas que o ensaio non permite, as emocións, os afectos que subxacen nos feitos», asegura. Ti chámalo substrato afectivo. «Si. Esa cousa tan libre e máxica que é a imaxinación faiche chegar a lugares aos que a razón non che leva, porque está chea de prexuízos e de dúbidas. A imaxinación é libre. O pouso do pensamento está aí, pero ela transfórmao. A imaxinación activa zonas da subxectividade que están pero non coñeces». Nunha entrevista recente a Enrique Clemente en La Voz saltan as diferenzas con Patria . As comparacións son odiosas, pero ofrecen certos puntos de referencia. «Patria e Mellor a ausencia son dúas novelas completamente diferentes, e é inxusto comparar. Patria é unha novela política que quere explicar un conflito e explícao desde o principio. E ti tes que comprar esa explicación ou non. Está claro que moita xente a comprou. É unha novela que quere explicar o que pasou en Euskadi en tres décadas. A miña novela, en cambio, non pretende explicar nada. Indaga, expón preguntas e fai talvez que che vaias metendo nese ambiente, que vaias albiscando o que se podía sentir, percibir, vivir neses anos de violencia e silencio. Desde dentro. É unha violencia inmersa na cotidianidad», explica Edurne Portela. Aquí doe a violencia non só de ETA, tamén a ameaza dos GAL, «moi presente eses anos. A ameaza en si era moi clara. Era algo constante que causaba moito medo e moita inquedanza, sobre todo cando eras pequena». Que che descubriu observalo e escribilo desde os ollos de Amaia? «Escribilo foi case revivilo. Sorprendeume tamén descubrir esa violencia machista, patriarcal, que marcaba, e marca aínda, a vida das mulleres».
O principio de Mellor a ausencia xa é unha sorpresa. «É curioso -di a autora-. Foi un proceso moi moi longo. Eu ao principio non sabía que Amaia ía ser a voz, a protagonista. O protagonista ía ser o seu pai, Amadeo, e esta é unha novela que empecei a narrar en terceira persoa. Escribín moitísimas páxinas... unhas 80, pero chegaba un momento en que a historia a min, non sei, deixábame de interesar. Pensei: ‘Esta historia pode estar ben, pero hai algo ao que non estou a acceder'. Entón empeceime a fixar máis en Amaia, nesa nena, e deime conta de que talvez o que máis me interesaba era entendela, comprender como nos pode afectar crecer, vivir, desenvolverse nun contexto de violencia». Hai moitas chiscadelas a unha xeración. Aí, aquí, están o Colacao das mañás, Os Cinco de Enid Blyton, A bóla de cristal, A Polla Records, as referencias de Portela. «A xente da miña xeración -conta-, a xente sobre todo da miña área, le a novela e di: ‘¡Cona, é que me estás contando a miña vida! Non uns feitos concretos, é a miña vida. Pero non diría que é unha novela xeracional....».
Se che van pór unha etiqueta, suxeriches, que sexa a de «novela feminista». «Bo... Se lle van pór algunha, que sexa esa, si, a de novela feminista mellor que a de novela sobre o conflito vasco». Por que, que lle pasa á expresión «conflito vasco»? «Que reduce moito. Se dis ‘conflito vasco', aínda a van a ler hoxe a favor ou en contra, porque seguimos polarizados. Se dis ‘novela sobre ETA', xa chega xa o tema Patria, e é pousado... Eu creo que a novela é máis que iso, a violencia de ETA é un contexto, pero igualmente opresiva é a violencia patriarcal, a familiar, a doméstica, o que falabamos, non?». Aí está o chumbo de Mellor a ausencia, expandíndose máis aló do mapa de Euskal Herria, dando sentido ao título. Mellor a ausencia que a presenza que asfixia, fere e mata.
«Hai lectores que din que os personaxes son reais, que son moi de carne e óso -comparte Portela-. Eu non me expuña facer personaxes representativos. Non quería que os personaxes falasen para que dixesen o que eu quería dicir. Eu só intentaba mirar aos personaxes e entendelos. Ir coñecéndolles, vendo como reaccionaban a situacións familiares, sociais... Foi todo moi no momento, sobre a marcha. Eu íalles vendo a eles crecer, sorprendéndome».
Como está hoxe a ferida do silencio no País Vasco? «É aínda unha ferida aberta, hai xente que sufriu unha chea e que segue sufrindo no País Vasco, pero xa non se sente esa necesidade de pasar páxina. Hai un interese por revisitar o pasado, ir aos poucos cara a el. Pasamos dun silencio forte a unha recapitulación, o pasado estase facendo máis presente. Xa empezamos a falar», sostén.
Cura escribir, ou foi Mellor a ausencia un furgar na ferida? «Furgar na ferida, sen dúbida. Curar... non o sei. Pero está ben deixar feridas un pouco abertas, darlles tempo. Tendemos a querer cicatrizar moi pronto... E ás veces se a ferida supura un pouco non está mal. Para min esta novela foi dolorosa. Escribíndoa paseino mal, ás veces asustábame do que escribía, e non sentín que pechaba unha etapa nin foi unha catarse».
A ferida supura. E morde.