Oskar Kokoschka, guerra, errancia, compromiso e reinvención artística

«Non esquezamos que todas as patrias, todas as terras dos pais, afunden as súas raíces no ventre da Nai Terra». Nunha carta aberta publicada no Frankfurter Zeitung o 8 de xuño de 1933, uns meses despois do ascenso de Hitler ao poder, Oskar Kokoschka (Pöchlarn, Austria, 1886-Montreux, Suíza, 1980) lanzaba esta advertencia sobre a radicalización do nacionalsocialismo en Alemaña. Non era un politólogo, pero fora ferido de gravidade sendo soldado na Gran Guerra, non superara aínda o trauma do horror bélico e intuía o que o nazismo ía supor para Europa —con cuxa idea de unión e democracia sempre soñou— e para si mesmo. Fuxindo da opresión e a persecución nazi, a súa vida converteuse nunha errancia permanente en pos da liberdade necesaria para crear, para expresarse, para comunicar. E o seu traballo foi a súa forma de compromiso cívico, sen vas nostalxias, non só en favor do pacifismo senón tamén en apoio das vítimas. «Non viaxo coa romántica intención de verter bágoas polo pasado. O pasado, pasado está. Non comparto o desencanto dos meus contemporáneos, en especial dos artistas, que se expresa na literatura, o teatro e a arte mediante a idea vixente de que a existencia carece de sentido. Tampouco me dedico a facer colaxes con desperdicios sacados dos vertedoiros do industrialismo, aínda que esa sexa unha forma actual da arte que reflicte fidedignamente a realidade do presente [...] Para min, a cultura europea non perdeu o seu sentido. O testemuño da vida deses artistas permite concibir aínda esperanzas; os sedimentos orgánicos penetran, mesmo en tempos de seca, o chan infértil. É posible levantarse pola mañá, abrir os ollos e sentirse parte de todo o que existe».

Nunca se rendeu e así o manifestaba en 1971 no seu libro de memorias A miña vida. Con ese espírito enfrontábase ao lenzo aínda neses anos e pintou o cadro Estafe, Gentlemen, Please, unha irónica alusión ao seu ocaso vital que, no aspecto estilístico, poderían ter asinado outros enfants terribles da década dos oitenta como Basquiat, do que Kokoschka pode considerarse un precursor non só por introducir textos nas súas teas (nos anos inaugurais do século XX). E é que Kokoschka era un visionario, algo que afloraba xa na radicalidad das súas primeiras obras. Porque, entre outros motivos, non deixou de reinventarse. Ata autores como Egon Schiele, máis novo que el e sobre o que exerceu unha gran influencia, padeceron a tentación conservadora cando callaron unha voz artística. Kokoschka nunca se conformou, cando acadaba o cénit das súas indagacións, a súa alma inqueda impúñase e queimaba outra etapa. Esa viveza e ese talento para evolucionar de quen foi mestre do expresionismo e adaíl do figurativismo, alcumado «o pintor de almas», pola profundidade psicolóxica dos seus retratos, poden verse na magnífica exposición retrospectiva que inaugura este venres o museo Guggenheim de Bilbao, organizada en colaboración co Musée d'Art Moderne de París, patrocinada pola Fundación BBVA e comisariada por Dieter Buchhart e Anna Karina Hofbauer.

A súa ambición e a súa curiosidade fan que a mostra ofreza moitos Kokoschka pero sempre —nesa procura constante da identidade— fascinará ao espectador pola súa rabiosa gama cromática e o modo en que experimentaba coa pintura e as texturas, xamais de modo caprichoso ou frívolo, sobrepondo decenas de capas ata traballar en relevo, rabuñando o óleo coas uñas, esparciéndolo cos dedos, co mango do pincel, deixando na tea un aire de peza inacabada... «Nunca tiven a intención de entreter aos meus contemporáneos facendo malabares para que me considerasen un ser especial. Só trataba de crear o meu propio mundo —escribe en 1948—, no que sobrevivir ás fracturas que gradualmente se estenderon ao mundo enteiro. Se o meu mundo non desaparece comigo, será aínda mellor».

 Autorretrato como «artista degenerado»

O nazismo confiscou a obra de Kokoschka e púxoo nunha lista como candidato ao fusilamento. E, como resposta, pintou a súa autorretrato como artista degenerado. Así foi como deixou Viena por Praga e como colleu alí o último voo para exiliarse en Inglaterra. Finalizada a Segunda Guerra Mundial, xa non quixo volver vivir nun país de fala alemá e instalouse en Suíza, na localidade de Villeneuve. Os autorretratos son un termómetro do seu estado de ánimo e a súa evolución artística; desde os primeiros, en que é un mozo despreocupado e o home ferido física e intimamente na Gran Guerra, ao artista degenerado, que se planta ante o acoso nazi, o que rehúye defensivo ante o que ve ao seu redor e o que finalmente, xa na súa madurez, móstrase confiado e mesmo en compaña dos seus seres queridos.

A súa historia é un pouco a do convulso século XX en Europa, concepto do que foi firme defensor coa cultura como nexo, máis que apelar ao espazo xeográfico, que, dicía, é absurdo pensar en función dunha serie de fronteiras obsoletas nun mundo en que podes cruzar o Atlántico nun voo dunhas horas. É por iso que, como subliñaban os comisarios, a súa obra e especialmente os seus lenzos sobre a Gran Guerra ou sobre a Segunda Guerra Mundial, que se enfrontan na última sala da mostra, son hoxe tan oportunos ante o que está a ocorrer en Ucraína.

---

---

---