A «Cidade Satélite» que case se levanta xunto á torre de Hércules: «Foi un proxecto demasiado ambicioso para a época»

De grandes proxectos urbanísticos que non viron a luz sabe calquera alcalde. A Coruña soñou un día cun parque de atraccións en Santa Margarita, cunha Casa dos Antepasados no xacemento do Castro de Elviña ou un rañaceos de 180 metros de alto no polígono dAs Percebeiras, hoxe aínda un soar tras a paralización do enésimo proxecto urbanístico, que planeaba levantar 400 vivendas. Que son 600 menos que a cooperativa Concepción Areal quixo construír nos anos trinta do século pasado no que hoxe é Adormideras. «Foi un proxecto excesivamente ambicioso para o seu tempo», explica José Ramón Soraluce Blond, arquitecto.

O nome elixido pola cooperativa xa cimentaba os grandes obxectivos que se marcaba. Aínda que Concepción Arenal (1820-1893) destacou polo seu labor nos cárceres ou a súa achega ao feminismo, tamén participou no primeiro ensaio serio en España para resolver o problema da vivenda da clase obreira. Onda a condesa de Espoz e Mina, e outros doantes, fundou a Construtora Benéfica, que levantou entre finais do XIX e principios das XX casas baratas para o proletariado en diferentes barrios de Madrid. «Algo se faría con que a lei ditase regras hixiénicas para a construción e para a habitabilidade, relevando da obrigación legal de pagar alugueiro ao inquilino dunha casa que, baixo o punto de vista da hixiene, non estivese en condicións legais», escribiu a ferrolá na súa obra O pauperismo (1885).

O que comezou a planearse en 1928 para a enseada de San Amaro tamén era unha colonia de casas baratas. A Coruña xa gozaba dun precedente relativamente próximo, o Campo de Marte, en Monte Alto. Foi o 24 de abril de 1925 cando se colocou a primeira pedra da barriada de 24 inmobles. «Lanzáronse denodadamente á obra vinte e catro amigos de boa vontade, conveciños respectables, todos relacionadísimos e estimados no pobo, a pesar de a súa modestia, con plena solvencia material e moral. Unha casa para cada un. Este é o programa. E hai no simpático e animoso roda de militares, propietarios, empregados, industriais, donos de taller...», contou La Voz nese ano.

Este bum inmobiliario de principios do século XX respondía a un problema que detectaron o gobernante da época, tanto os da monarquía de Alfonso XIII como, máis tarde, a Segunda República. «O gran problema no século XX era o enorme paro que había en España. Un dos métodos para palialo foi crear lexislación que incentivase a construción, non só de vivendas, senón tamén de obras de enxeñería. De aí xurdiron unha serie de leis impulsadas desde Madrid, centradas en promover a construción de casas baratas. Unha das máis relevantes foi a de 1921. Grazas a ela, por exemplo, construíuse a colonia do Campo de Marte en 1925. Estas leis ofrecían créditos moi vantaxosos e permitían que as clases modestas accedesen a unha vivenda propia», explica José Ramón Soraluce Blond.

A cooperativa de casas baratas Concepción Arenal pretendía ser unha realidade grazas a esa lexislación, pero con maior ambición que o Campo de Marte. O 26 de abril de 1928 La Voz publicaba o artigo A futura cidade satélite, no que detallaba as intencións do próximo desenvolvemento. «A península da Torre é ampla e susceptible de hixiénica edificación. A ela irá a Sociedade “Concepción Arenal” para construír a cidade-satélite: mil casas que rematarán de resolver o problema da vivenda na Coruña», dicía a peza.

Os pormenores da urbe non se deron a coñecer ata finais dese mesmo ano. O 1 de decembro de 1928 leste medio daba a coñecer o anteproxecto: ía ter de todo. «Haberán de colocarse o casino, cooperativa, mercado, grupo escolar, casa berce, casa de socorro, pavillón administrativo, retén de bombeiros, estadio, igrexa, etc.». «Esta Cidade Satélite poderá competir ventajosamente coa mellor das estranxeiras, que é a primeira que se constrúe en España e que a Sociedade brinda ao Concello da Coruña a gloria da súa execución», remataba o anteproxecto.

As casas dunha cooperativa obreira constituída na cidade inglesa de Rochdale no ano 1900 foi o modelo da nova urbe, cuns planos que foron elaborados por arquitectos ilustres, como Tenreiro, Estellés e o arquitecto municipal Pedro Mariño, que o asinaba o 16 de abril de 1930. A presidencia da cooperativa asumíraa o político Ramón Maseda, tamén presidente da cooperativa do Campo de Marte. O socialista foi fusilado en 1936. «A inspiración do proxecto viña do modelo inglés, dos obreiros das fábricas téxtiles. Expuxérase unha serie de chalés de estilo rexionalista, con teitos altos, chemineas... Non se inspiraban na casa galega, senón máis ben na arquitectura do norte de Europa. Era un deseño urbanístico que expuña un novo barrio, non con edificios illados, senón con aliñacións de casas formando grandes mazás. Deseñárase ata un estadio», conta o arquitecto.

35 mazás cun total de 1.018 leiras

Esta cidade Satélite seguiu aparecendo en La Voz de xeito recorrente nos anos seguintes. O 27 de decembro de 1930 publicouse un anuncio de como ían ser as vivendas, todas provistas de xardín e patio. «Proximamente publicaremos outros modelos coa correspondente distribución e prezos, que varían entre 22 e 102 pesetas por renda e amortización», dicía. Máis tarde, o 28 de xaneiro de 1933, desagrégase todo o proxecto baixo a peza A Cidade Satélite é unha realidade. «Proxéctanse 35 mazás cun total de 1.018 leiras, adoptando o criterio de rúas con frontes de casas continuas e deixando carreiros ou pequenos accesos cara a xardíns ou espazos libres para o recreo infantil», concretaba o artigo.

Con todo, pronto comezaron a xurdir dúbidas e reservas por parte de diferentes sectores e o Concello. En maio de 1934, Insua Sánchez, concelleiro da Comisión de Facenda, compartiu en sesión plenaria as súas reservas: «Construír dunha vez as mil casas do proxecto orixinal podería causar unha perturbación na propiedade media, afectando a capacidade de construción na cidade. Así, aínda que se resolvese o problema inmediato da vivenda, agravaríase o do paro obreiro», sinalaba. Así mesmo, sinalaba que a magnitude do proxecto podía ser a razón pola que aínda non recibira apoio estatal, o cal debería achegar catro millóns de pesetas. Daquela o Concello achegaría 500.000.

O arquitecto José Ramón Soraluce entende que foi o tamaño da Cidade Satélite o que evitou a súa viabilidade. «Era proxecto demasiado ambicioso para a época. Unha urbanización para 5.000 persoas era moito para unha cooperativa. Crear unha cooperativa de casas humildes para tantas persoas era moi complicado. Ademais, non estou seguro de que nese momento houbese suficiente poboación con capacidade económica para integrarse nela. Estas iniciativas estaban pensadas para xente con recursos moi limitados», explica.

A pesar do difícil escenario, en xuño de 1935 o consistorio aproba unha proposición de Jesús Molina Paza, que dicía: «Chegado o momento de que a Corporación poida prestar un apoio positivo á devandita entidade, xestionando ante o Estado e os organismos colaboradores todo o necesario para que esta cooperativa coruñesa, que representa as aspiracións dun considerable núcleo de poboación, poida beneficiarse da política nacional contra o paro e levar á práctica o seu proxecto». Así, o proxecto tratou de seguir avanzando. Incluso, en 1937 —en plena Guerra Civil—, a cooperativa publicou en La Voz un anuncio no que invitaba os socios que se atopaban en moura a pagar as súas cotas. Con todo, pouco máis se soubo dela. «Non hai datos concretos da súa final», afirma Soraluce. No entanto, cabe sinalar que o fusilamento de Maseda e o propio estalido da guerra foron un escollo.

Unha vez establecido o franquismo, seguiu coa política de construción de vivendas baratas. De aí naceron as colonias de Vos Mallos, Sagrada Familia ou a contorna do parque de Santa Margarita. Pero nada na enseada de San Amaro. Hai que agardar os anos oitenta, cando se concibiu o novo barrio que tiña o obxectivo de evitar a fuga das familias aos municipios da área metropolitana da Coruña.

---

---

---