Unha publicación da RAG explora a orixe dos nomes dos concellos
25 sep 2022 . Actualizado ás 05:00 h.O Seminario de Onomástica da Real Academia Galega (RAG ) publicou, por encargo da Deputación, un traballo do experto e profesor da Universidade de Vigo Gonzalo Navaza sobre a orixe toponímico dos 93 concellos da provincia da Coruña, citando as diversas hipóteses etimolóxicas dos nomes e coas propias teorías do autor. Nalgúns casos, a explicación é sinxela. Noutros, non tanto. Os seguintes textos de cada concello (constituídos todos como tales entre 1835 e 1836) son un resumo deste traballo que se pode consultar on-line.
Cabana. O nome é o do lugar da parroquia de Cesullas no que estaba a primeira casa consistorial, a mediados do século XIX. Co tempo trasladouse máis preto do mar, ata A Carballa, onde está agora, tamén en Cesullas. Nos primeiros anos o concello era «Cabana ou Cesullas», e desde 1850, só Cabana. Cabana é «unha palabra do léxico común galego», de orixe prerrománico, capanna en latín hispánico: unha construción modesta e agrícola. Cesullas rexístrase desde o século XII, e relaciónase co segundo elemento de Ponteceso.
Camariñas. Os nomes de lugares do municipio aparecen desde o século X, e o de Camariñas, desde principios do século XVI, como San Jurjo ou San Xurxo, e con referías a Buría ou Vuría, onde está a igrexa, un dos seus lugares. Ata 1955 foi un enclave en de o Obispado de Mondoñedo en Nemancos. Desde Sarmiento, atribúese o nome á planta caramiña ou camariña (a Corema album), tamén na Pobra do Caramiñal. Pero como é un nome frecuente en zonas do interior onde non hai esa planta, non debe descartarse que teña un derivado diminutivo de cámara ou cámera, edificación en construción abovedada.
Carballo. Nome común da árbore Quercus robur, de orixe prerromano e que sobreviviu en galego, moi habitual. Nos rexistros máis antigos coñecidos, do século XV, leva ás veces artigo (do Carballo), que deixa de rexistrarse desde o XVII, quedando xa en Sant Joham ou Johán de Carballo.
Cee. Desde finais do a Idade Media documéntase coa forma actual, por exemplo Maria Eanes de Cêê, en 1385, ou Porto de Çee, en 1466. No século XII figuras con -a final: «vilas de Ceia in Nemancis et de Oca inBragantinis », en 1178. Hai varias hipóteses, como a Cea prerromana (tempo que Navaza cre fóra de dúbida) e hidronímica, e inicialmente o nome do río de Cee.
Cerceda. O nome vén da parroquia na que se situou a casa consistorial, que non coincide con ningún núcleo, xa que este está no Campo dá Feira. Historicamente figura de moitos xeitos. Serceda, en 969; Cerzeda, en 1032; Zerzeda, en 1419... É un fitotopónimo, que fai referencia á vexetación, e procede do étimo Cerceta, variante de Querceta , colectivo derivado do quercus (carballo).
Corcubión. Corqoveom aparece rexistrado en 1334; Corcuvion, 1496; Corcubion, 1527... A súa orixe é «escuro e controvertido», sen paralelos en Galicia e outras zonas. Hai hipótese como corcova ou o adxectivo curvo, curvo, de orixe latina. Outros presupoñen orixe prerromana, xa da raíz car- ou kar-, pedra, xa doutra raíz indoeuropea (curvar, virar).
Coristanco. Non hai núcleo de poboación neste municipio con ese nome. O consistorio estivo ata os 60 na Furoca, en San Paio, e agora en San Roque (Traba). Os rexistros máis antigos son do século XIV, con Curistanquo , Cuiçanquo (XV)... A orixe e significado son «descoñecidos», a pesar de ser unánime atribuír pasado prerromano, sobre todo polo sufijo -anco, considerado céltico. O coris- podería ser unha alternación de castro.
Dumbría. Rexístrase por escrito desde o IX: sancta Eolalia inDonobria , no 868; in terra de Doonvria sub aula sancte Eolalie, XII; friigresia de Donvria, 1380; santa Vaia Donbria, 1384; Gomes de Donbria, freguesia de Donbría, 1446; santa Baya de Dombría, 1568. De orixe prerromano e etimología controvertida ou descoñecida. Propúxose un céltico briga (castro) que se descartou. Quizais doo-bría, vexetal.
Fisterra. É clara a referencia ao extremo occidental da terra coñecida na Antigüedad. Aparece desde o século XIII: Finis Terra, Finibus Terra, Finibus Terre, Fiistirra, Fiisterra, Finibusterre, Fiiisterra, Finsterra, Finisterre, Finistera... Inicialmente, os confíns da terra, non o fin.
A Laracha. É un dos concellos con máis ampla explicación no traballo. O nome tómase do lugar de Torás, onde está a casa consistorial. As referencias doutros puntos son moi antigas, especialmente Soandres, Coiro ou Caión. No Catastro dá Enseada de 1752 si figura a referencial ao «lugar dá Laracha». No XIX aparece ás veces como Larache. Relaciónanse con Laraño ou Laraxe, prerromano (leira chaira, planicie), pero poida que sexa un topónimo de creación tardía, mesmo pola relación co marroquí Larache, ocupado por España en tempos de Felipe III e con militares laracheses.
Laxe. Hai referencias a lugares como Traba xa desde o século VIII. A Laxe empezan no século XV. Leva o topónimo prerromano laxe ou laxa, quizais céltico: unha pena de grandes dimensións e superficie lisa, que aflora nun terreo, sen sobresaír.
Malpica. O nome rexístrase sobre todo desde o século XIV, como Malpica ou Malpiqua. É prerromano, con mal - (pedra, pico, desnivel), emparentado con Malante (a illa). Non se pode descartar que fose unha imposición señorial medieval, como eco da Malpica de Nájera (A Rioxa), de connotación xacobea.
Muxía. Deriva de monxe (do francés monge: frade), suponse que do dominio de frades de Moraime sobre o porto e a vila na Idade Media, como xa sinalaba Jerónimo do Hoyo en 1607. Portum de Mogia aparece no século XIII; Mugia, en 1334; Mogia, en 1399; Mongia, en 1493... E non se descarta que a etimología teña orixe prerromano, fronte á [actual] erudita.
Ponteceso. O primeiro nome foi Bugalleira, pola parroquia de Tella que tivo a primeira sede, e no censo de 1877 xa figura como Ponte Ceso. O núcleo de Ponteceso está en Cospindo, que figura como Curispineto en 1175; Currispindo, no XII; Crospijndo en 1390. Quizais un curro cun espiñedo. O elemento -ceso é «escuro ou controvertido». Pode ser prerromano, coa mesma raíz que Cesullas, continuador do latín censu (tributo ou censo); ou a tradicional de cortado ou partido, pola ponte, como Cesures ou Cesuras.
Vimianzo. Nos rexistros históricos, non designa só á parroquia, senón tamén á comarca, xa desde o Cronicón Iriense do século XI, sendo Vimiantium un dos vellos territorios da antiga diocese de Iria, igual que Bregantinos. Vimianço xa figura en varios textos do século IX e posteriores, e cos séculos en formas como Vimjanço, Bymianço, Vimianzum ou Bimianço. A súa orixe é controvertido, sendo a tese máis aceptada a relación co latín vimine, o vimbio (vimbia, salix viminalis), pola abundancia destas plantas, pero sen descartar unha orixe prerromano, quizais tamén relacionado con estes saeiros. A maiores, «Viminacium foi o nome dun importante campamento romano nos Balcáns, e en Hispania tamén se chamou Viminacium unha cidade dos célticos vacceos preto da actual Palencia», indica Navaza.
Zas. Sempre foi Zas, aínda que se lle engadiu moito no século XX o «de Carreira» por unha das súas parroquias. O Zas de Melide aparece referenciado como Salas e Saas, e aplicouse a outros dous Zas, o de Barcala e o soneirán, pero a documentación medieval rexeita tal similitude e tende a Saz , do latín salice, saeiro. Xa un cura do XVIII castellanizó o nome cara a Salgueiro.