TESOUROS AO LADO DE CASA | Hai máis historia da que se percibe a primeira ollada. E roteiros fluviais que explican a toponimia e os crecementos urbanos, que vale a pena percorrer. Este tempo é un bo momento para coñecer a fondo o municipio
25 feb 2021 . Actualizado á 20:09 h.Nos 186 quilómetros cadrados do municipio de Carballou, cos seus máis de 300 núcleos de poboación, hai moito que ver, e tamén pistas dabondo para facelo: máis de mil quilómetros de vías principais e secundarias. A continuación, outras pistas para aproveitar estes días e descubrir ou redescubrir eses lugares de interese que están ao lado de casa, e que ás veces, precisamente por iso, pásanse de longo. Tanto os evidentes, que fan da capital de Bergantiños un lugar moi atractivo para coñecer por terra e mar, como outros que adoitan pasar inadvertidos.
Esculturas
De Brañas ao pan. O centro urbano carballés está farto de esculturas. Pode parecer que non, pero estao. Desde ningunhas que case nin se ven, como a sirenita do Parque do Anllóns (zona Este), ata aquelas que se cruzan nas miradas de centenares de veciños a diario, como a de Alfredo Brañas, na rúa Coruña, obra de César Lombera no 2005.
Brañas dá para un roteiro propio, aínda que só sexa seguindo a casa na que naceu (a do Mexillón), o instituto, a rúa e a praza (na que está situada unha fonte que pertenceu ao antigo balneario, ao lado da rúa Vázquez de Parga), ou a placa e cruceiro colocados na súa honra no 2000 na Praza de Galicia, cando foi nomeado fillo predilecto.
As esculturas teñen forza dabondo para pararse uns minutos fronte a elas, desde as das rotondas (polígono e Ponte dá Pedra) de Facal, ata as máis recentes tres levan a madeira do ciprés centenario que se derrubou o 30 de decembro do 2015 na Praza do Concello. A primeira, dedicada á emigración, está no Rego dá Balsa: maleta, familia e asento, obra de Miguel Anxo Calvo e Isa Fernández, inaugurada en xullo do 2018.
A segundo é Alén, desde xullo do 2019, na Praza do Hospital, de Fabián Lage, o mesmo que deseñou Mágoa, no Fórum, tamén en xullo, pero do ano pasado. Unha árbore, o ciprés, que viu crecer Carballo desde o século XIX e que agora é sustento de arte. Hai moitas máis esculturas, claro, pero no propio Rego dá Balsa vale a pena pararse na dedicada ao pan de Carballo, auspiciada por Lumieira.
E non só no centro urbano: o 10 de agosto do 83 estreouse, na Praza de Santo Antonio de Prearada, Sofán, a dedicada ao cura Carracedo Viña. Na mesma parroquia, un monólito lembra aos seus Mártirs, catro mulleres cribadas hai un século, vítimas da inxustiza.
O Carballo perdido: arquitectura
Case como se tratase de realidade aumentada, vale a pena coller ningún dos últimos libros de Xan Fraga, Carballo na memoria 1900-1980 ou Arquitectura e urbanismo, unha ucronía carballesa, e vaguear un pouco/pouo para ver o que foi e o que é. Pola rúa dá Estrela, sabendo que aí había un enorme xardín onda os Baños Lanuxes (orixe romana, redescubiertos hai 300 anos) cunha capela dedicada á Virxe dá Estrela, como en Monteagudo e en Corme. Polo Casino (institución de 1889), edificio que resiste e ao que lle quedan oito anos para o centenario. Pola fonte da Cristina, recuperada, que dá nome ao Barrio. A fonte da Praza de Galicia, que ten xa case 121 anos, na que foi tamén praza da Concordia, da Liberdade e do Xeral.
O edificio do Cárcere, hoxe Museo de Bergantiños, espazo fundamental para coñecer a historia local e comarcal. Neste roteiro urbano non pode faltar unha parada na biblioteca (mediateca) Rego dá Balsa, obra do arquitecto (e profesor) Óscar Pedrós que recibiu numerosos recoñecementos.
É un espazo, toda a súa contorna, digno de pararse a ver. Quen llo ía a dicir a esta braña historicamente abandonada, pola que discorre ese humilde regacho en parte subterráneo que vén de terras altas de Bértoa e Oza, que deu nome a este parque, á zona da Ponte dá Pedra (si, había unha na actual rotonda) e ata á rúa Ponte, ao lado da antiga Calvo. E o mesmo que a ponte de Isabel II deu nome á rúa Fomento, na que está, en honra ao ministro da raíña que ordenou a creación das casas dos peóns camiñeiros. Nacía tamén, claro, o barrio da Casa. A ponte anterior bautizou outro barrio, A Ponte, hoxe Milagrosa. Pasear xunto ao Anllóns e os seus afluentes (o Rego dá Balsa é un) é facelo sobre a historia de Carballo, incluído ou Bosque, coto do Añón de Bértoa dun señor, don Sancho, cuxo orixe se mantivo na tradición oral ata os setenta. Outro gran lugar para pasear, especialmente desde A Lagoa, pero ollo con estas inundacións: ese topónimo chámase así por algo.
Árbores que enraízan na historia
Se hai unha árbore que caracteriza a Carballo, ese é o carballo de Vilar de Francos, en Artes. Cheo de historia, de séculos (cinco, polo menos), de lendas; de pedras nos seus ocos, pola tradición casadeira. E de feridas: xa non é o que era, o que foi, desde que empezou a romper en serio en agosto do 2018, cando empezaban as festas da parroquia. Desde entón non parou de desgajarse, así que é un bo momento para velo: calquera destas décadas desaparece para sempre. E de paso, pode admirarse o pazo: é fermoso incluso alzando a vista sobre as súas murallas.
En Carballo hai algúns exemplares arbóreos dignos de deterse ante eles polo menos uns minutos. Por exemplo, o magnolio, tamén centenario (pero menos) do Parque do Anllóns, que o 28 de febreiro do 97 foi trasladado desde unha horta da Desiderio Varela, onde agora hai un edificio, e no seu baixo, unha entidade bancaria, ata o novo parque, entón en contrucción ao lado do río. Sobreviviu ben. Tanto, que mesmo superou un incendio intencionado en outubro do 2017. Tantas veces ignorado, é unha árbore que exemplifica a forza e a resistencia.
Houbo máis transplantes de árbores en Carballo, como o da palmeira da Praza de Galicia, que substitúe a outra que chegou desde a rúa da Estrela en 1981 (en realidade, era unha iuca, e Fenosa pagou pórtelos), onde o balneario, pero secou. Ou a moi alta e coñecida do xardín, que nunha imaxe de Gervasio Varela, moito máis pequena, dátase como tomada en 1915.
O patrimonio arbóreo é moito máis amplo, aínda que non sexa o centro urbano de Carballo un modelo para seguir neste aspecto, pero o que queda ten a súa historia, como ese ginkgo biloba do atrio da igrexa de Carballo de enorme interese ambiental, e que por tanto houbo que manter na reforma dese espazo. Cando o outono se vai, as follas de intenso amarelo iluminan toda a súa contorna.
Dous roteiros para anotar
Entre furnas e arcos naturais. O mar de Carballo é dabondo coñecido: as praias de Razo e Baldaio (A Pedra do Sal e As Saíñas), o surf; a lagoa, marisma e as dunas; o pequeno porto... Si, pero hai moito máis, contornas ideais para coñecer no inverno, cando a ondada é intenso e a luz, máis tenue. Dun lado ao outro: do límite con Malpica ao de Caión. Xustamente non se pode pasar nin dun nin doutro. No primeiro, preto de Santa Mariña, Razo, a baixada en coche complicouse demasiado pola abundancia de fochancas imposibles, pero non está mal facela a pé, ver como se vai escoitando o ronquido do mar, sobre todo en marea alta (hoxe, ás 18.10; a baixamar diúrna será ás 12.00). Pero a baixa ofrece o encanto de ver as bases de grandes arcos de pedra, derrubados en parte, pero aínda impactantes, ademais de varias furnas e, na contorna, unha paisaxe privilexiada. Hai que ter moito coidado, iso si: lvos accesos nalgúns puntos son un enorme privilexio visual, pero tamén perigosos.
E no outro extremo, o límite con Caión está ao lado dunha pista de saburra, tamén chea de fochancas, case á altura da Furna Furada. Parece un pleonasmo, pero éo: a enorme furna ten un gran cráter superior polo que brúan as ondas cando chegan ao tope. Se non as hai pódese baixar a este punto que foi o arranque da serie Néboa. A poucos/pouos metros, grutas, arcos, pequenas cascadas...
Capelas, fervenzas, megalitismo. No alto de Ponte Lubiáns, sobre o río Grande, afluente do Anllóns, pode poñerse unha perna en Coristanco e a outra en Carballo. Deste lado quedan os restos, no espazo, da que foi un roteiro secular de grande importancia, un lugar que aínda se coñece como A Igrexa, sen que a haxa, nin casas, pero hóuboa e hóuboas, e posiblemente aí arrincou o ancestral Carballo que máis tarde se uniría ao dos Baños, AC-552 como cremalleira, formando o actual. Non é mal punto de arranque tampouco para un roteiro interior, como a vía XX romana que aí está marcada nunha mouteira, para penetrarse nun interior municipal que require paciencia, pero a cambio hai recompensa.
Se se buscan capelas, só en Rus, ademais da monumental igrexa, hai as de Santa Eufemia, San Sadurniño (con pedra para curar almorranas), Alborín e Ferrol. A igrexa de Entrecruces conserva a talla da Virxe que choraba. Fóra, un cruceiro con saíntes no tronco de ramas cortadas (apenas hai así na zona). A fervenza (na Alta está o castro de Ouxes, parece un cono volcánico), igual que a de Rus, está espectacular estes días. En Aldemunde, antes do lugar de Baldaio (Andoio), está o dolmen de Pedra Moura, dos poucos/pouos que resisten en Bergantiños. De volta ao centro urbano, bo momento para percorrer algún mural de Derrubando Muros ou Rexenera, esa tarefa que sempre quedaba pendente.