Juan Antonio Madrid, experto en soño: «O soño REM deu orixe a fenómenos artísticos e ás relixións»
VIDA SAUDABLE
O especialista da Universidade de Murcia visitou Santiago a semana pasada con motivo da 33.ª Reunión Anual da Sociedade Española de Soño
28 abr 2025 . Actualizado á 17:55 h.Juan Antonio Madrid (O Cañar, Cartaxena, 1957), un dos maiores expertos do mundo en cronobiología, coñece de preto a ciencia dos ritmos circadianos. Non só porque a estuda —o seu nome é habitual na firma das investigacións respecto diso— senón porque el mesmo pona en práctica. Conta, para exemplificar a importancia desta cronobiología, que todos os días intenta conectar coa natureza. Camiña expóndose ao sol, á luz natural, porque é o maior sinal que o reloxo biolóxico pode recibir para porse en hora.
Fala con La Voz da Saúde no marco da 33.ª Reunión Anual da Sociedade Española de Soño, que esta semana se deu cita en Santiago de Compostela. A entrevista non sucede no exterior, aínda que sen dúbida, é o que a el gustaríalle.
—Nun dos seus recentes estudos, «A cronobiología do soño en España», exploran os patróns do soño dos españois. E unha das súas conclusións principais é que o descanso nocturno é insuficiente. En cantas horas deberiamos movernos?
—O estudo que fixemos foi moi completo porque separamos homes e mulleres, e logo fixemos unha estratificación por idades. Entón, non podo falar dun óptimo, pero si que vimos algo xeral. E é que nos días laborables o soño era moi insuficiente. Logo, cando chega a fin de semana, se calculamos a media, podemos completar. E, aínda que o tempo de soño sae baixo, non o é tanto como ocorre luns, martes, mércores e xoves.
—Din, tamén, que hai moito «jet-lag» social.
—Si. Chamounos a atención o grupo de 13 a 17 anos. É, probablemente, o grupo da poboación española máis privado de soño durante os días de clase, porque estaban a saír en tempo neto de soño por baixo das sete horas, en seis horas e media ou seis horas e 50 minutos. É verdade que as fins de semana prolongan moito a hora de espertarse. Así que están a se facer continuos jet lags sen saír da súa cidade, porque non viaxan, non voan, pero están a cambiar horarios de almorzo, de comidas, de soño, e todo iso afecta moitísimo a temas de saúde física e mental.
—Nunha conferencia dixo que, coa chegada dos dispositivos electrónicos, estamos no límite real do descanso, que xa non se pode durmir menos do que durmimos.
—Si, pero agora teño as miñas dúbidas [ri]. É verdade que coa incorporación das novas tecnoloxías, houbo un pequeno tramo de soño que perdemos. O primeiro salto prodúcese coa luz eléctrica. Isto evoluciona lentamente e hai un momento no que aparecen os LEDS, as luces intensas, ilumínase toda a noite e xa empezamos a perder tempo. Cando a televisión empeza a emitir 24 horas é outro ladrón de tempo. Logo veñen os móbiles, os dispositivos electrónicos, os portátiles, as tablets, e cada tecnoloxía quitounos minutos e minutos de soño. Claro, eu penso que xa estamos no límite, que non podemos seguir restando minutos de soño a pesar de que incorporamos novas tecnoloxías, pero bo, xa se verá.
—Que pódese facer para corrixilo?
—Sei que isto non soa moi ben, pero o fundamental, desde o punto de vista dun cronobiólogo como eu que traballa no soño, son as rutinas. Que non quere dicir que todos os días fagas o mesmo, senón que teñas certos hábitos repetitivos, porque senón, como lle ensinas ti a un reloxo que tes na cabeza que é o momento de ir comer, de ir durmir ou de espertarse. Só facéndoo todos os días á mesma hora. Cando digo iso, non quero dicir que sexamos uns ríxidos e estritos, falamos de que hai flexibilidade. Por exemplo, no espertar, móvete media hora antes e media hora despois, pero non cambies moito eses horarios. Esa sería unha gran recomendación. E logo, evidentemente, ter o maior contacto cos ritmos naturais que sexa posible. Busca a luz. En lugar de estar nun lugar escuro, vai á fiestra. Por exemplo, eu saio todos os días un par de horas para recibir luz natural. Aproveita todos eses instantes nos cales a natureza e ti entrades en contacto.
—Como cambia o soño segundo avanza a idade?
—Podemos facer un marco enorme desde o nacemento ata o envellecemento e morte, e aí hai unha evolución do soño. Ao principio, nacemos co soño fragmentado, un ritmo que se chama ultradiano; esa alternancia entre períodos de soño e vixilia que tanto martiriza aos pais. Ao crecer, xa se consolida o soño, un soño monofásico, compacto, durante a noite. Pero cando chegue xa a vellez, a fraxilidade, os últimos anos, o soño vólvese máis fragmentado e roto. Un pouco parecido ao soño que tiñamos de bebé. De todos, hai un unha etapa que é un terremoto no soño e nos ritmos biolóxicos, que é a adolescencia. Con independencia de que un neno sexa máis matutino ou vespertino, no momento da adolescencia o seu reloxo vólvese tolo. Vaise cara á vespertinidad, atrásanse todos os seus ciclos. Os pais atópanse con que o seu fillo pasou de ser moi aplicado e ir durmir puntualmente, a non sentir soño. Vaise á cama e non dorme. E se non dorme, métese en redes sociais. Moitas veces, a rede social non é a causa, senón que non se pode durmir a esa hora porque o seu reloxo o ten programado para máis tarde. O móbil, claro, atrasa máis o soño. O problema chega pola mañá, porque a sociedade non tivo en conta que o adolescente ten un reloxo atrasado e fíxalle o colexio a unha hora temperá. E así chegan á clase de matemáticas, que están todos en silencio.
—Nalgunha ocasión escoiteille dicir non é verdade que o cerebro estea totalmente esperto ou totalmente durmido. Por que?
—En principio, para non complicarse, existe un estado esperto e outro durmido. Pero xogo un pouco co termo de medio esperto e medio durmido, porque cando ti te espertas pola mañá, non pasas de estar durmido ao 100% a esperto ao 100%, senón que hai un período, que se chama inercia de soño, no cal distintas partes do cerebro vanse aos poucos espertando ata ese 100% e un estado óptimo. Esas transicións ocorren tamén antes de durmir. Hai persoas que din que non son persoas, que van perdendo a súa habilidade de conversar, porque o cerebro non dorme de golpe, senón en columnas corticais. Columnas que van entrando en soño en distintos momentos. E hai unha situación moi bonita e curiosa que se observa en xente privada de soño, e é que que ten partes do cerebro que aínda estando espertas, están durmidas, e vanse alternando unhas con outras. De tal xeito que parece que a persoa está esperta, pero sempre ten algo que está durmido dentro dela.
—Cantos soños temos dentro dunha mesma noite?
—Temos dous tipos de soños, en realidade. Ese que é fantástico, do que todo o mundo fala, do pesadelo, que sería o soño en fase REM. E logo, ás veces sucede algo que non se entende como un soño, senón como algo no que pensamos, que sucede na fase non REM, ao principio do soño. Cantos soños entendidos como fantasías, creacións oníricas, temos nunha noite? Pois depende do número de ciclos que poidamos durmir. Habitualmente, un ciclo ten entre 90 e 120 minutos, así que entre catro e cinco soños.
«A fame de soño depende das horas que leves sen durmir»
—Nalgunha destas fases do soño desenvólvese máis a creatividade e noutras máis a memoria, ou é unha mestura de todas?
—Interésame moito a creatividade en relación co soño. Os soños REM son momentos nos cales o teu cerebro se volve extremadamente creativo porque é capaz de conectar áreas que, baixo a lóxica da razón, non se conectarían nunca. Entón, conecta uns recordos con outros que non teñen coherencia nin conexión. Ese soño REM se o lembras permite unha creatividade enorme. De feito, dise que é o soño que deu orixe a moitos fenómenos artísticos, deu orixe a relixións. Pero hai outro momento que é moi bonito, utilizábao Dalí. Dalí tiña o costume de durmir sestas cunha culler entre os dedos, e cando durmía, caíalle a culler e espertaba. Facíao coincidir con esa primeira fase do soño que se chama N1, é momento no que tes ideas moi creativas e ademais pódelas lembrar e prepararte para telas. Porque se te vas a durmir pensando en algo, nese momento aparéceche ese punto de lucidez. Sempre lle digo á xente que se fixe na calidade de pensar en cousas extraordinarias xusto en espertáselos. Incluso en metade da noite. Nesas transicións de soño e vixilia prodúcense cousas moi bonitas.
—Por que teño soño á unha da madrugada e non o teño ás dez da mañá?
—Porque tes fame de soño, por así dicilo. E iso depende do número de horas que leves sen durmir. Pero se se che pasa a hora, logo resulta que xa non tes tanto. Iso é así porque existe un reloxo que che vai dicindo cal é a túa fiestra óptima e, por tanto, o teu momento de irte durmir e de espertar. Cando eu me atraso ou adiántome, teño maior dificultade. Tes que saber cales son as túas fiestras óptimas de soño, nas cales sabes que índote durmir a xes hora, vas espertar o mínimo número de veces ou non te espertas directamente.
—Cousas como a luz dos móbiles poden alterar esta fame do soño?
—Si. A fame altérase, sobre todo, se che tomas un aperitivo de soño. É dicir, se estou no sofá vendo unha serie e, de súpeto, bótome unha cabezadita aínda que sexa de cinco minutos, é un aperitivo. E cando me vou a durmir, xa non teño tanta fame. Pero tamén se pode alterar se tomo un café, que me bloquea a fame de soño. E logo hai outro elemento que me cambia o reloxo, que é a luz, especialmente, a luz azul. Por iso é polo que cando utilizas fontes de luz intensas ou brancas antes de durmir, ese reloxo entende que non é hora de durmir porque o que el considera como sol, desde o punto de vista biolóxico, está presente e atrasa o momento. Ademais, co tema dos móbiles, sucede que a persoa non é unha participante pasiva, senón que está implicada activamente. E iso supón unha activación cognitiva, unida á luminosa. Eses dous sinais fanche atrasar o inicio do soño.
—Onde está o reloxo que marca o soño?
—Hai moitos. En realidade, todas as células teñen. Pero se temos que darlle protagonismo a un, temos que buscar no cerebro. Está xusto detrás dos ollos, nunha zona chamada quiasma óptico, onde hai dous granitos de arroz que actúan como reloxos. Chámanse núcleos supraquiasmáticos ou reloxos biolóxicos. Son o gran director dunha orquestra sinfónica, que está coa súa batuta dicíndolle aos órganos o que deben facer. Así crea unha sinfonía, unha música, que son os nosos ritmos biolóxicos internos. Cando o reloxo funciona ben e a súa batuta chega a todo o corpo, o corpo vai perfectamente sincronizado, pero cando o fígado ou o ril teñen os seus propios músicos que deciden non facerlle caso ao cerebro, e se desincroniza, aparecen enfermidades.
—Por que durmimos?
—En realidade, habemos de confesar que sabemos para que serve durmir e temos moitas razóns para iso, pero a última causa pola cal dormen todas as especies animais —incluso xogan a vida, uns dormen coa metade do cerebro para estar coa outra esperto—, non a coñecemos. Para simplificar, durmimos para poder estar espertos, porque cando o facemos, o cerebro restablécese. Ponse en marcha cando esperta con grandes posibilidades de facer fronte a todos os retos da vida diaria. Se nos retrotraemos ao pasado, cando un non durmía, non podía estar moi esperto e iso reducía a probabilidade de que puidese cazar, loitar ou fuxir. Morría. Por tanto, seleccionáronse sempre os individuos que dormen ben. E, en realidade, é así: durmimos para estar o máis espertos posibles.