Diego Gracia, médico e filósofo: «Vivimos aínda na fantasía de que a ciencia e a técnica son boas en si»

As persoas teñen dereito á privacidade mental e á identidade persoal. Son dous dos cinco neuroderechos que, no ano 2017, un grupo de expertos da Universidade de Columbia (Estados Unidos) comezou a redactar ante a preocupación crecente de que o progreso podería chegar a interferir coa nosa actividade cerebral. O científico español Rafael Yuste estivo metido de cheo naquel proxecto e onte protagonizou unha dos relatorios do XXVI Ateneo de Bioética: neuroética e neuroderecho que se celebrou onte na Fundación Paideia da Coruña. Unha discusión organizada pola Fundación Ciencias da Saúde que preside Diego Gracia, psiquiatra, catedrático Emérito de Historia do Medicamento na Universidade Complutense de Madrid, membro da Real Academia Nacional de Medicina e unha das voces máis autorizadas á hora de falar de bioética que se poidan atopar.

—Oranizan unha serie de conferencias sobre como se deben abordar os nosos neuroderechos e ata que punto non se deberían transgredir fronteiras éticas sobre. Case resulta necesario parar e repetirse isto, que parece un argumento dunha novela distópica: debemos previr que o progreso non teña como vítima aos nosos “neuroderechos”. 

—As novidades que se están producindo nas chamadas neurociencias son tantas e tan importantes, que están a facer xurdir novos termos, como os de «neuroética» e «neuroderecho». Estes neoloxismos designan disciplinas que buscan promover a reflexión sobre as consecuencias que para a vida das persoas poden chegar a ter os novos descubrimentos que se están dando no campo das chamadas neurociencias.

—Como coñecedor da Historia do Medicamento, existe algún escenario pasado que supuxese tal nivel de desafío? Porque, perdoe se estou a simplificar, trátase de evitar que alguén se meta directamente nas nosas cabezas.

—A humanidade sempre ha fantaseado coa posibilidade de manipular o psiquismo humano. O que sucede é que ata fai moi pouco tempo tratábase só de fantasías, que agora comezan a ser reais. Dun mito, como o Golem da mitoloxía hebrea, estamos a pasar a outros máis sofisticados, como os chamados ciborgs ou cibernetic organisms. Hai mitos que aos poucos van converténdose en realidades.

—Se un pensa en neuroderechos, o primeiro que pensa é en tratar de evitar que acabemos con algún tipo de implante cerebrale, pero sospeito que podería estar a pecar de inocente. Neste mundo actual de pantallas e de vivir atrapados baixo un carrusel infinito de estímulos, imos xa tarde?

—Hoxe, son varios os medios técnicos que existen para estimular o sistema nervioso en direccións precisas, de modo que as persoas fagan o que nós queremos, pero crendo que fan o que eles queren. Nin que dicir ten que estes adiantos técnicos necesitan de regulación e control, porque non todo o que é tecnicamente posible é sen máis ética e xuridicamente correcto.

—Falando de aparellos implantados, Elon Musk introduciu o ano pasado o sistema Telepathy, un chip cerebral, no cerebro dun home, saltándose calquera tipo de devasa ética. Non parece que lle penalizase moito dada a súa actual posición de poder a escala mundial. Non é preocupante?

—Si, é moi preocupante, como vostede di, e como di e pensa todo o mundo. Non parece que ese sistema de Elon Musk funcionase moi ben, pero en calquera caso oriéntanos sobre a dirección que están a tomar os acontecementos. E a calquera se lle ocorre que ese enorme poder de control das mentes e as conciencias ten que estar, cando menos, moi estritamente regulado. 

—Refírome, sobre todo a que, como sociedade, parece que estamos dispostos a aceptar calquera novidade tecnolóxica. A sensación é de que non hai unha censura social, senón todo o contrario. Cústanos fiarnos das vacinas, pero devoramos a tecnoloxía. Este é o camiño?

—Ten vostede razón. Vivimos aínda na fantasía positivista de que a ciencia e a técnica son boas en si, e que son elas as que van arranxar o mundo, que se aínda non funciona moi ben, é porque a ciencia e a técnica non avanzaron suficientemente. Pero xa queda pouco. Esa é a fantasía na que vive a maior parte da nosa sociedade.

—Escoiteille falar sobre actitudes activas ante o envellecemento, sobre proxecto, sobre velleces creativas e autónomas. As persoas maiores de hoxe en día aínda forman parte dunha xeración capaz de aburrirse, pero como ve a vellez daqueles que se criaron cun teléfono na man devorando contido en redes sociais?

—O tema da vellez ocúpame e preocupa desde hai bastante tempo. A esperanza media de vida prolongouse tanto que hoxe a vida humana pode dividirse en tres períodos de aproximadamente trinta anos de duración. O primeiros trinta investímolos na formación. Entre os trinta e os sesenta, dedicámonos a ser produtivos, a producir. E durante os trinta últimos entramos a formar parte das chamadas "clases pasivas", que, como o seu propio nome indica, non teñen asignada ningunha actividade específica. Eu veño defendendo que iso é un grave erro, e que na terceira idade hai que facer polos demais, especialmente polas novas xeracións, algo que non poden facer os que se achan na segunda época da vida, aínda que só sexa porque non teñen tempo. Isto obriga a reformular o papel dos vellos na sociedade, e a promover toda unha «cultura da vellez». Disto fálase pouco, pero é moi importante.

—Antes preguntáballe sobre Elon Musk, que forma tamén parte do grupo de multimillonarios que se está deixando unha auténtica fortuna en investigación sobre procesos para frear o envellecemento. Creo que non é a idea de vellez creativa da que falaba, dirixímonos a unha peor relación coa morte da que xa temos?

—Insisto que é necesario promover unha «cultura da vellez». Na actualidade ninguén sabe moi ben que facer cos vellos. De feito, as residencias de anciáns aseméllanse, como suxeriron varios autores, ás salas de espera das estacións de tren, na que se mata o tempo agardando a que pase o tren, que no caso dos vellos é xa o último tren.

—Falando sobre ética, valores e decisións. Nun contexto no que as humanidades, como moito, van tirando. Quizais sexa unha pregunta demasiado grande, pero que momento vive España e o mundo en canto á bioética?

—A bioética xurdiu por pura necesidade. Os avances técnicos son de tal categoría e teñen tal poder, que é necesario preguntarse cal pode ser a súa utilización correcta, ou como deben utilizarse. Antes dicía que non todo o tecnicamente posible é, sen máis, eticamente correcto. De aí a necesidade de que o progreso científico-técnico vaia acompañado dunha adecuada reflexión ética. O que está en xogo é a vida humana, tanto en cantidade como en calidade.

—Creo que a xente non coñece demasiado ben como alguén acaba formando parte dun comité que toma decisións complexas, onde dúas máis dúas non sempre son catro, sobre a vida dun paciente. Hai inxerencias desde a política? Porque moitas veces decidir sobre vidas implica ideoloxía.

—Os comités de ética non teñen nada que ver coa política. Son cousas completamente distintas, con obxectivos e lóxicas tamén distintos. O que sucede é que a política acapara de tal xeito a atención dos medios, que parece que o invade todo. Non é verdade. Hai que distinguir moi claramente o que é a xestión política do Estado e o que é a vida da sociedade civil. A ética atópase neste segundo plano, ese que se aprende nas escolas e que leva ás persoas privadas a vivir e actuar intentando ser fieis a certos valores fundamentais. A sociedade é anterior ao Estado, de tal xeito que ao Estado hai que velo como o que é, un epifenómeno da sociedade. Díme que sociedade tes e direiche como funciona o teu Estado. A sociedade constrúese nas escolas, non nos parlamentos. 

—Como son os procesos de deliberación sobre encrucilladas biomédicas?, son tomadas estas cuestións o suficientemente en serio? En absoluto quero ser receoso, pero provócame moita curiosidade o seu encaixe nun contexto no que parece haber certa tendencia para querer excluír a filosofía dos plans de estudo.

—Os plans de estudo están feitos xeralmente por persoas que entenden, supoño, algo de política pero pouco de educación. É unha pequena ou gran traxedia. Iso explica que, por exemplo, o seu obxectivo non sexa que as persoas aprendan a deliberar, que sería o sensato, senón que aprendan a triunfar na vida, aínda que sexa á conta dos demais. Non somos do todo conscientes de que os países se fan e desfanse nas escolas, non nos parlamentos. 

—Un experto en bioética sempre debe ter unha opinión sobre calquera asunto? Como persoa á que lle custa posicionarse, non só me parece esgotador, senón practicamente imposible.

—Volvo ao tema da educación. Se un se pon aos mandos dun coche sen unha formación previa, o máis probable é que se atope angustiado, que non saiba moi ben que ten que facer e que, a pouco que se descoide, provoque un accidente. A formación non é unha varita máxica que resolva os problemas por encantamento. Os problemas son problemas, e en tanto que tales necesitan dunha detida análise antes de decidir nada. É probable que a detida análise non o resolva completamente, pero polo menos diranos cal é a solución menos mala, ou máis prudente. Isto é como a condución dun coche. Hai que estar a tomar decisións continuamente sobre o que debemos facer, e ademais é posible que nalgún momento equivoquémonos. Iso non se pode evitar. Pero o que si pode esixírsenos é que analicemos ben os problemas e tomemos a decisión máis prudente posible. A ninguén se lle esixe que non se equivoque nunca. Pero si pode e debe esixírsenos que sexamos prudentes. Pois ben, o procedemento para actuar así, é a deliberación. A gran materia pendente nos nosos programas educativos.

---

---