O efecto Ricitos de Oro, unha clave para medir o efecto das pantallas: «Ningúns empezan a apuntar a que este é o punto óptimo»
SAÚDE MENTAL
Á espera das próximas edicións dos manuais diagnósticos en saúde mental, actualmente non existen criterios que definan que poidamos ser «adictos» ao móbil como etiqueta clínica, pese ao aumento da prevalencia de problemas relacionados ao seu uso
15 sep 2025 . Actualizado á 11:27 h.Mayo do 2013 e maio do 2019. Doce e seis anos, respectivamente, pasaron desde que o DSM-5 e o CIE-11 viron a luz. O primeiro, elaborado pola Asociación Americana de Psiquiatría, é a última edición —aínda que actualizado no 2022— do manual de referencia da especialidade á hora de establecer criterios diagnósticos de trastornos mentais . Pola súa banda, o CIE-11 é a guía que a OMS aproba en asemblea e o atlas máis recente do que se dispón para establecer que é e que non é unha enfermidade. Nin un nin outro fan referencia ás pantallas directamente. Só unha entidade róldaas. O Código Internacional de Enfermidades (siglas de CIE) si recoñece o chamado «trastorno por uso de videoxogos». E xa. A adicción ás pantallas non existe. Ninguén é «adicto ao móbil» a día de hoxe, tampouco ás redes, internet ou sucedáneos. Un hoxe que, por ser precisos, remóntase a anos atrás. Obviar isto sería como ignorar os case 9.500 millóns de dólares que TikTok obtivo de beneficio fai un par de exercicios.
Ese é o actual perímetro diagnóstico trazado en saúde mental con respecto ás pantallas, por moito que, quizais vostede mesmo, poida detectar condutas non do todo funcionais na relación co seu dispositivo. Quen non se lamentou por ser bombardeado a wasaps para, inmediatamente, proceder a contestalos?, en que salón o doomscrolling non se comeu o terreo que antes ocupaba unha conversación? A partir de aquí, un mar de incógnitas. Son por tanto inocuas?, non son patolóxicas polo mero feito de que a tecnoloxía avanza a unha velocidade que a ciencia é incapaz de acadar para xerar unha masa crítica?, son causa, consecuencia ou atrezo?; a punta de iceberg de algo moito máis profundo. O limbo é real, pero ao debate, de momento, fáltanlle feitos probados.
Tampouco hai, claro, unha analítica que diga que, bioloxicamente, alguén se está pasando na súa dose de 5G. «Pero iso pasa con todas as enfermidades mentais. Pode haber algúns biomarcadores, pero o criterio é clínico», matiza, antes de nada, Lourdes Sánchez, psicóloga e directora da Unidade de Condutas Adictivas (UCA) de Carballo. Cando se lle fala de móbiles, amplía o foco: «Non son só as pantallas, senón todas as adicións comportamentales: ao sexo, ás compras ou ao xogo». Esta última, a única contemplada no DSM baixo a epígrafe de ‘xogo patolóxico'.
Comportamental quere dicir que non hai polo medio unha substancia, chámese cocaína ou alcol, a quen cargar lle o morto facéndonos máis doado a comprensión do problema. E que, xa de paso, apareza nos manuais. Aínda que sobre isto último, Sánchez opina que non deben ser o todo. «É certo que niso quédanse obsoletos. Pero aínda que isto implique limitacións na práctica clínica, estes manuais son sobre todo útiles porque nos serven para falar entre os profesionais, para facer investigación e, finalmente, planificar estratexias. Pero é verdade: o que non aparece, non se fai visible. E se non é visible, non temos ferramentas para dar solucións adecuadas», recoñece.
Juan Carlos Permuy e Belén Montesa, ambos os psicólogos, membros do colexio galego (COPG), están acostumados traballar con pacientes que mostran un uso abusivo de dispositivos. Segundo contan, non botan de menos que os psiquiatras americanos ou a OMS póñase a redactar novos manuais. «Honestamente, non», din ao unísono. «Non necesitamos un manual. Porque se detrás dunha sintomatoloxía obsérvase unha conduta ou un sufrimento subxectivo, porque un bo clínico traballa caso a caso e non cun manual ao lado facendo un check para ver que síntoma está e cal non para, en base a iso, establecer un diagnóstico. Non vai diso. Vai de entender que detrás das condutas se esconde un sufrimento que non se lle poden pór palabras. E o síntoma pode ser un uso compulsivo destas pantallas», opina Montesa.
Vivir en fase catro
Todos levamos no noso petos unha tecnoloxía que fai un par de décadas soaría a ficción. A tecnoloxía hanos ultraconectado da noite para a mañá, un cambio que nos colleu a todos sen manual de instrucións. Asistimos a un «a ver que pasa», como cando os fármacos acceden no seu desenvolvemento á fase catro dos ensaios, esa que chaman de farmacoviliancia. Estamos, seguindo esta linde, en tecnovigilancia.
Se a relación coas pantallas xa é complicada no mundo adulto, a controversia elévase varias potencias cando entran na ecuación os menores. Hai voces que defenden que non existe ningún beneficio en que un mozo acceda a un smartphone ata que cumpra os dezaseis, empurrando para que xurda unha lexislación prohibicionista, como un carné de conducir dixital. Unha das máis combativas é a de Francisco Villar, psicólogo infantil e xuvenil no Hospital Sant Joan de Déu de Barcelona, tamén autor do libro que leva por título o pouco aséptico Como as pantallas devoran aos nosos fillos (Herder, 2023).
«Nisto, non me mollo, creo que hai argumentos que poden encaixar tanto a favor como en contra. Si sigo con atención diversos estudos que xa falan do efecto Goldilocks, cuxa tradución sería o ‘‘efecto Ricitos de Oro''», quen fala é o psiquiatra Daniel Ilzarbe, psiquiatra infanto-xuvenil especializado en adiccións. «Se lembras o conto, a nena ía á casa dos osos e atópase con vasos, mesas ou camas de distintos tamaños. Ricitos vai probando ata que queda co vaso, a cadeira ou a cama que lle vén ben. Diversos estudos que trataron de analizar datos de pantallas desde esta óptica, que pasa se se fai un uso razoable, supervisado e consentido? Ningúns empezan a apuntar a que este é o punto óptimo». Un fenómeno que vén dicir que no centro está a virtude.
A mirada importa
En saúde, tamén hai cuartel e trincheira. Os académicos, redactan manuais, «onde está a fronteira entre o uso, o abuso e a dependencia?»; aos segundos, tócalles moverse rápido. «En realidade, na práctica clínica falamos de trastorno por uso de substancias ou adicción comportamental, sen diferenciar moito entre abuso e dependencia», asegura Lourdes Sánchez.
Cre que a clave para entender o problema pasa por entender a visión Z, que é do século XXI, non do XX. E toca penetrarse na súa perspectiva se se quere sortear a fenda. «Eles naceron na sexta onda tecnolóxica, na dixital, o problema non é tanto que usen as tecnoloxías, senón que función cumpre para eles ese uso. Non é o mesmo que sexa un uso recreativo, puntual, a que o fagan para evitar o malestar emocional. Se a un neno de sete anos, porque se pon a chorar ou está aburrido, déixaselle o móbil para que non se poña pesado, estáselle ensinando a regularse a través da tecnoloxía. E cando necesite ferramentas de regulación emocional adaptativas, non as vai a ter». Dito isto, a psicóloga móstrase molesta con que todos os golpes vaian sempre directos ao fígado da crianza. «Porque é moi doado responsabilizar aos pais. Aquí tense que implicar toda a sociedade. Hai que lexislar e limitar o uso. Fai unha chea de anos tampouco se lexislaba nos menores o consumo de tabaco, e agora veríase unha aberración non facelo. Ten que haber un consenso social. Nos colexios e que todo o mundo empece a ver o problema, que ata hai pouco non era visible, e que os adultos moitas veces non ven en si mesmos». Á lista de desexos engade máis recursos para a saúde mental, que non anda sobrada.
Os consellos para introducir en menores os dispositivos con pantallas
O pasado mes de decembro, a Asociación Española de Pediatría (AEP) actualizou as súas recomendacións sobre o uso de pantallas durante a infancia e a adolescencia en base aos últimos datos científicos solicitados.
1. De cero a seis anos, o primeiro chanzo.
A AEP aumentou a idade libre de pantallas nas súas novas recomendacións. Se antes non se contemplaban pantallas ata os dous anos, desde decembro subiuse esa idade ata os seis. Considérase que neste intervalo non existe un tempo seguro de uso de pantallas.
2. De sete a doce anos, un uso controlado para introducilos
Unha vez acadados os sete anos, a AEP recomenda non superar a hora de uso, tempo no que se inclúe tamén o destinado para o uso escolar. Se se decide permitir uso, debe ser supervisado e limitado. Resaltan como indispensable, comezar a marcar límites.
3- De trece aos dezaseis, a fase máis complexa
É nesta franxa de idade cando os adolescentes aumentan a presión sobre os seus pais para obter un dispositivo con acceso a internet. A AEP recomenda aquí limitar o tempo dispoñible a menos de dúas horas, atrasar na medida do posible a idade á que acaben accedendo a un smartphone e instalar ferramentas de control parental.
En calquera caso, algo parece estar a se mover tamén entre os propios mozos, xa que Belén Montesa e Juan Carlos Permuy xa detectan en consulta casos de adolescentes que se autorregulan facendo «limpeza» das súas redes ou establecendo períodos de desconexión durante as tempadas de exames.