A lóxica do velcro e o teflón: así actúa o algoritmo por primeira vez sobre o noso cerebro
SAÚDE MENTAL
Dous psicólogos analizan o contido que se atoparía un mozo que debute en Instagram e sobre o poder das redes nas mentes en construción
24 feb 2025 . Actualizado á 10:26 h.«As redes sociais seguen unha lóxica moi interesante, utilizan o nesgo da negatividad. Isto é unha cuestión antropolóxica. O noso cerebro é como o velcro e o teflón, funciona do mesmo xeito. Todo o que nos xere un pouquiño de tensión, un pouquiño de impacto, algo de medo ou de noxo, vai pasar como co velcro, que queda pegado», razoa Juan Carlos Permuy, psicólogo xeral sanitario desde a consulta en Santiago de Compostela que comparte con Belén Montesa. É como un accidente na autoestrada, estamos programados para mirar. Dio mentres o seu dedo percorre o que Instagram mostra nesa pestana que chaman «descobre», pictografiada cunha lupa. «Fíxate, aquí. O algoritmo parte dese nesgo de negatividad. Ti creaches este perfil e inmediatamente empezamos a ver imaxes dun corpo dunha muller con sobrepeso e unhas mallas moi axustadas, porque impacta o xeito da que está a bailar —trátase dun extracto dun talent show americano—, hai tamén unhas bombas, uns incendios ou un escorpión que están a ser diseccionados». Os dous scrollean a pantalla describindo as diferentes celas que se mostran en pantalla.
Trátase dun algoritmo virxe. Polo menos, todo o virxe que pode ser un algoritmo de Instagram nun móbil no que xa fora rexistrada outra sesión anteriormente e no que xa hai instaladas outras aplicacións da mesma empresa como Facebook ou WhatsApp. No ano 2025 xa deberiamos aparcar a candidez de pensar que non se compartiu información entre primas irmás. «Xa sabes iso que se di de que se algo é gratis, o produto es ti», rescata Belén. Con todo, trátase da primeira vez que se utiliza esta conta. Non se lle deu like a ningún post, seguido a ninguén ou comentado nada; nin sequera se explorou minimamente os contidos suxeridos para que o algoritmo non distinga aínda que tipo de vídeos ou fotos van captar máis ou menos a nosa atención. Así se lles entrega o móbil aos dous psicólogos para que boten unha ollada. Están acostumados entender a lóxica das redes, aínda que só sexa pola cantidade de mozos que pasan pola súa clínica. Pacientes que, sexa ou non a tecnoloxía o motivo de consulta, conviviron con ela durante toda a súa vida. E non é unha hipérbole.
«O primeiro que saíu é un tema de arroz e comida. É outra das cousas que máis seguen os adolescentes, moitos menores de quince anos seguen a estas contas que mostran como facer as cousas moi rápido: como deconstruir unha hamburguesa ou como facer unha torta moi rápido, en pílulas de vídeo moi pequenas», observa Belén. Ningún dos dous psicoterapeutas é, nin de lonxe, un abolicionista acérrimo da tecnoloxía. Son críticos con moitos dos cambios que as pantallas trouxeron, pero non se instalan na nostalxia. A súa profesión fíxolles asumir hai tempo que a nova realidade, á vista está, chegou para quedarse. «As posturas máis radicalizadas para eliminalas, pois non... Hai que aprender a podelas xestionar», di ela.
«Dunha ollada, nestas dezaseis ventanitas que aparecen aquí, vexo unha porcentaxe altísima de corpos. Esa moza con sobrepeso, aquí outra que se está vestindo e que se lle ve a roupa íntima. Hai corpos, hai paixón e hai desexo, porque tamén vemos a mozos coa lingua de fóra. Chico, moza, moza, mozo —vai contando—. Tamén culturistas, vigorexia... que interesante. Moito deportista tamén», di Juan Carlos á vez que os seus dedos deslizan. Levanta a vista e espeta: «É interesante porque isto tamén é unha lei da industria, da tecnoloxía. O yoísmo e o narcisismo». E antes de que acabe, a súa compañeira remata a frase: «O ser mirado». Volve insistir Juan Carlos en recalcar que todo, ademais de ser atravesado polos corpos, segue axustándose a ese nesgo de negatividad que recalcou nada máis tivo o móbil entre as súas mans. «Todo o que impacte, vai facer que te quedes pegado; o que non impacte, vas deixar ir».
Unha fórmula universal aplicada á vulnerabilidade da adolescencia
Se este nesgo de negatividad aplica a todos, ten especial impacto nas mentes aínda en desenvolvemento. Legalmente, os españois cumpren a maioría de idade aos 18 anos, pero o córtex prefrontal, a parte máis sofisticada do cerebro humano, está lonxe de ser culminada a esa idade. A realidade é que un adolescente aínda non sabe discernir con claridade que cousas son reais e cales non —que non sexa isto un argumento para infantilizar aos mozos—, pero, como se di agora, son factos biolóxicos. Todos somos vulnerables ante os potenciais perigos das redes, pero os adolescentes o son moito máis por definición.
«A vulnerabilidade dun adolescente débese a que é unha persoa que está nunha etapa de transición entre a infancia e a adultez. E isto ten tres patas. A primeira é que implica axustarse a un corpo que está a cambiar. Os corpos que aparecen nas redes sociais son, en moitas ocasións, corpos aspiracionales imposibles que xeran moita frustración; un choque entre esa fantasía e a súa realidade. Un adolescente está moi conmovido co seu corpo, é algo que pasou sempre e que agora presenta unha maior dificultade», empeza a debullar a psicoterapeuta, tratando de explicar por que é diferente a adolescencia postpantallas da pre. «Doutra banda, está a necesidade de pertencer a un grupo. As redes pódennos axudar a , se eu estou nun pobo, atopar a outros iguais cos que me poida sentir identificado, pero moitas veces restan a posibilidade de estar cun grupo real co corpo físico». O último punto que sinala Belén Montesa é o da identidade: «Un adolescente está a intentar sempre ser alguén, xogando con diferentes personalidades. Aí entran en xogo os referentes, que sempre existiron —nomea a futbolistas ou cantantes—, pero agora son outros». Os creadores de contido, ídolos de moitos adolescentes, xogan un papel distinto, cunha proxección do éxito na internet que se proxecta as 24 horas do día.
Ademais destas vulnerabilidades xerais á adolescencia, as redes sociais trouxeron tamén vulnerabilidades específicas. A fenda abriuse máis en cuestións de popularidade, que é hoxe en día máis claramente cuantificable e moito menos abstracta. «A lóxica de poder contabilizar en tempo real quen me quere e quen non me quere», apunta Permuy. Do mesmo xeito, xa non existe esa desconexión entre colexio-fogar que, para adolescentes que poidan sufrir bullying, supuña unha pequena balsa de aceite. Hoxe en día non se desconecta dese ambiente. A adolescencia é un período da vida extremadamente esixente, sempre o foi, pero hoxe aínda máis.
Pantallas e TDAH, existe unha relación entre elas e o aumento de diagnósticos?
Ser adolescente nesta era supón crecer cunha pantalla ao alcance da man desde antes de pronunciar as primeiras frases ben fiadas —outra cousa será como de doado tivesen eses adolescentes o acceso a elas—. Desde ese punto de partida, a conversación expándese cada vez máis. O que empezou sendo unha análise aséptica do algoritmo vaise ramificando cada vez máis, alimentándose da experiencia clínica que acumulan. Fían argumentos, salta dunha problemática a outra. «Falamos dos adolescentes, falamos da adolescencia, e ás veces esquecémonos de onde se empeza a cociñar todo isto. Se algo nos caracterizou como mozos e segue caracterizando aos que hoxe o son é a impulsividade propia desa idade. A curiosidade polo risco. Cando tes diante túa un dispositivo e a posibilidade de observar, ver e esculcar, o risco está aí. E a esa torre de control do noso corpo que é o cerebro aínda lle queda moito por desenvolverse. Pero se imos máis aló, se pensamos nos nenos e os infantes, creo que deberiamos deternos e pensar en que está a xestarse», deixa caer Permuy, que empeza a orbitar cunha visión crítica sobre o uso do smartphone como o dun chupete dixital —referencia que este termo non é seu, senón de José Ramón Ubieto, ao que considera referente nesta materia—. O que expón a continuación resulta preocupante, porque reflicte a incerteza de que cerebro acabará por configurar nos mozos de hoxe o acceso tan cedo a dispositivos.
«As pantallas están a utilizarse para que os adultos poidan facer a comida, para que poidan comprar, para que os nenos estean calados e todo na casa estea máis ou menos regulado. Claro, estamos a falar da capacidade de regulación dun humano no futuro. Da exposición a uns impactos dopaminérgicos no cerebro a unhas idades moi temperás, cando aínda está a haber unha acomodación de todo o que ten que ver co cerebro e os seus recursos internos. Estamos a atoparnos nos últimos anos unha proliferación dos diagnósticos de TDAH. Tirando de DSM-5 ou de CIE-11 —os dous manuais diagnósticos da psiquiatría de referencia—, non vou dicir un número exacto, pero este tipo de cadro aumentaron moitísimo. E, ás veces, estes criterios que o determinan, deixan fose o uso das tecnoloxías», comenta Juan Carlos Permuy deslizando, como mínimo, a sospeita dunha posible relación entre o pantallismo e o incremento deste tipo de problemas. Suxire que é moi difícil que na era do multitasking, na que nenos e adultos compaxinamos ver unha serie con navegar por Instagram, TikTok ou X, non supoña cambio ningún. «Se hai unha educación por excelencia é a educación na atención, que nos vai a axudar moito a soster historias na vida adolescente e adulta, á autorregulación e autoapaciguamiento. Quizais o diagnóstico máis predominante a idades temperás sexa xa o Trastorno do Espectro Autista e tamén pensamos moito en que momento se constrúen os trastornos da aprendizaxe, de lectoescritura ou do atraso na fala. E ás veces non nos cuestionar nos que efecto teñen as pantallas en todo isto. Porque como se desenvolve a linguaxe? Coa mirada dun outro, interactuando contigo, repetindo palabras. Primeiro balbuceando e despois falando. Hai tempos de espera, de mirada, de microexpresión. Pero hoxe o que teñen é outra cousa: o silencio, a pasividade ante unha pantalla sobresaturada de luces, cores, movementos na que, en lugar de xerarse espazos oxitocínicos de calma e benestar, xéranse espazos dopaminérgicos en idades moi temperás. Un neno, para elaborar pensamento, necesita estar en calma. E necesita moverse. Os nenos empezan a pensar así, e unha pantalla non che permite o movemento», lembra o psicólogo.
Non existe a adicción ás pantallas, existe «a era da adicción»
A conversación discorre entre neurotransmisores, eses que activan o sistema de recompensa dos nosos cerebros que fai que nos sintamos realizados cando recibimos un like. E a satisfacción multiplícase de forma directamente proporcional ao número de «gústame» recadados. E mentres os dous psicólogos divagan sobre o efecto da dopamina que provocan as pantallas, Juan Carlos mira a Belén Montesa e, tras reflexionar un segundo, expón: «Evidentemente, se nos imos ao campo das adiccións...». E aí se para para aclarar.
—Que evidentemente non está considerado unha adicción.
—De momento— apuntamos.
—De momento— din ambos os ao unísono.
Está claro que non é que ninguén se estea calando nada sobre os efectos das pantallas, pero é verdade que vivimos nun constante ensaio e erro sobre os seus efectos. Permuy prefire falar dunha «era da adicción». E explícao: «Falan das redes sociais como 'adicción', pero antes delas xa viviamos na era da adicción. Baixo o mandato do consumismo, do todo xa e dos obxectos. Aí entran as redes sociais e atopan un campo fértil. A nivel social, vivimos nesa era», introduce o psicoterapeuta e fai unha radiografía das dinámicas sociais nas que nos instalamos: «O non-stop, o querer tragar, a evitación do baleiro e da ausencia, o non poder estar quietos, serenos e tranquilos. Porque transitamos a unha sociedade do eu, do podo ser o que eu queira, do límite está en min mesmo, o just do it e o impossible is nothing. É normal que haxa angustia se non me miran ou non me seguen», razoa.
A pesar de todo, ningún dos dous ten unha visión tráxica sobre a actual paradigma. Simplemente chaman a «estar unha pouco alerta», pero esperanzados. «Teño optimismo na sociedade. É outra onda que, como outras que hai habido na historia da humanidade, remitirá. Porque xa coñecemos a algúns rapaces que durante un bo tempo fai un detox; apagan os seus móbiles durante os exames ou volven a teléfonos 2G —iniciativas que lles chegan, precisamente, a través das redes—.Creo moito niso. Tamén na capacidade de darnos conta, da conciencia do humano ou centrarnos na unitarea no canto da multitarea», confía Permuy. Veremos.