Radiografía do fume dos incendios: «Pode haber chumbo, mercurio ou derivados do cianuro»
ENFERMIDADES
Algúns contaminantes presentes no aire a raíz destes eventos son ata dez veces máis prexudiciais para a saúde que os provenientes doutras fontes
21 ago 2025 . Actualizado á 10:16 h.O fume dos incendios foi o tema de conversación en Galicia durante os últimos días. O lume acadou a preto de a metade dos concellos na provincia de Ourense e a poboación estivo respirando aire de calidade «extremadamente desfavorable» no territorio próximo aos focos. Unha situación que aínda está lonxe de rematar.
Os riscos directos dos incendios súmanse ao impacto a longo prazo de permanecer nos espazos nos que ocorreron. As partículas que quedan suspendidas no aire, sobre todo durante períodos prolongados sen choiva, poden alterar a saúde pulmonar e resultan prexudiciais a nivel cardiovascular incluso décadas despois dun incendio. Por esta razón, contar con medicións fiables destas partículas e da calidade do aire é fundamental para previr eses problemas.
Como se mide a calidade do aire tras incendios forestais en España
En España, organismos oficiais como a Axencia Estatal de Meteoroloxía (Aemet) e o Ministerio para a Transición Ecolóxica (Miteco) establecen metodoloxías precisas para medir a calidade do aire. A primeira utiliza o modelo Mocage, un sistema de transporte químico e aerosois que xera predicións xeorreferenciadas de contaminantes como as partículas PM10 e PM2,5, o monóxido de carbono, o dióxido de xofre, o dióxido de nitróxeno ou o ozono. Publícanse dúas saídas diarias, sobre as 4 e as 16 horas, con gráficos de concentracións en superficie e un índice previsto de calidade do aire diario.
Tamén dúas veces ao día, cando están dispoñibles as saídas de Mocage, elabórase, a partir das súas predicións horarias, un índice previsto diario de calidade do aire para cada un dos dous días de predición. «Un índice de calidade do aire é un valor adimensional, calculado a partir de valores de concentración, utilizando a información procedente das directivas vixentes relacionadas cos distintos contaminantes atmosféricos. Con el preténdese resumir o estado da calidade do aire», detalla un documento da Aemet. A cada valor de concentración dun contaminante asóciaselle outro valor, coñecido como índice, pertencente a unha escala. Cada valor desta escala leva asociada unha etiqueta descritiva, como «boa» ou «regular» e unha cor: morado, se a calidade é extremadamente desfavorable, vermello, se é moi desfavorable, laranxa se é desfavorable, amarelo, se a calidade é regular, verde, cando é razoablemente boa, e azul se é boa.
Pola súa banda, o Índice Nacional de Calidade do Aire segue criterios similares. Para as partículas PM10 e PM2,5, utilízase a media móbil das últimas 24 horas. No portal de Miteco tamén se especifica a práctica de comparar valores medidos, calculados ou estimados cos niveis límites establecidos por lexislación europea e española. A diferenza do índice da Aemet, que é diario, o Índice Nacional proporciona valores horarios.
Que significan as concentracións de PM10 e PM 2,5
O doutor Carlos Baeza, neumólogo e membro da Sociedade Española de Pneumoloxía e Cirurxía Torácica (Separ), explica que a sigla PM fai referencia a «toda a parte da contaminación atmosférica que non é un gas. Falamos de material particulado. Dentro deste grupo hai partículas de moi diferente composición química. Canto máis pequenas sexan, tenden a ser máis prexudiciais para a saúde respiratoria e a saúde en xeral, porque penetran máis facilmente nas vías respiratorias».
As PM10 son partículas en suspensión de ata 10 micrómetros de diámetro, noutras palabras, miden menos da millonésima parte dun metro. Estas substancias ingresan ao organismo a través das vías respiratorias superiores e bronquios e non son inocuas. Asociáronse a broncoespasmos e patoloxías irritativas da mucosa e os tecidos pulmonares. Por esta razón, a Unión Europea establece un valor límites diario de 50 microgramos por metro cúbico, que non debe superarse en máis de 35 ocasións ao ano. Tamén hai un límite anual de 40 microgramos por metro cúbico.
As PM2,5 son partículas de menor diámetro. Miden ata 2,5 micrómetros e, grazas a este reducido tamaño, penetran máis profundamente nos pulmóns e incluso acceden ao torrente sanguíneo. Considéranse máis perigosas, polo que a Organización Mundial da Saúde (OMS) recomenda límites aínda máis estritos para elas, de 15 picogramos por metro cúbico. Ademais, cando se acada unha concentración alta destas partículas, o Índice de Calidade do Aire (ICA) pode categorizar o ambiente como «malo», «moi malo» ou «extremadamente malo», indicando que existe unha situación de alto risco para a saúde da poboación.
Que contén o aire tras a vaga de incendios en Galicia
Como explica o doutor Baeza, «ao producirse a combustión dos vexetais ou do que se está queimando, a cinza libera unha chea de partículas ao ambiente. Entón elévanse moitísimo os niveis de partículas de 2,5, de 10 e outras. Cando se produce un incendio, hai un aumento grande, pero é que logo, ademais, esas partículas quedan suspendidas no aire e durante días ou semanas, incluso despois de acabar o incendio, supoñen un empeoramento notable da calidade do aire dunha zona. Ademais, esas partículas acaban posándose no chan, pero logo faise vento, o vento volve suspender».
Segundo as últimas informacións dispoñibles, a calidade do aire en zonas como Lugo e Ourense foi cualificada como «pésima» por Meteogalicia. Rexistráronse concentracións elevadas de PM10 e PM2,5, ademais de gases xerados pola combustión de masa forestal, madeira e materia orgánica, como monóxido de carbono ou dióxido de carbono, xerados en grandes cantidades durante os incendios dos últimos días. De feito, segundo o Servizo de Vixilancia Atmosférica de Copernicus (CAMS), a actividade de incendios sen precedentes en comunidades como Galicia e Castela e León elevaron as emisións de carbono totais a nivel nacional, que por esta razón acadaron o número máis alto desde que este servizo ten rexistros.
«Ademais tamén se dispersan outras partículas, como son os compostos orgánicos volátiles, que comunmente se chaman VOC e que son irritantes para as vías respiratorias. Logo, dependendo do que se queimou poden aparecer outros tóxicos. Se arden casas ou vehículos, pódense liberar ao aire trazas de metais como o chumbo ou o mercurio, incluso derivados do cianuro que poden causar intoxicación», advirte Baeza. Estes compostos orgánicos volátiles, como formaldehído e benceno, son altamente irritantes, tóxicos e nalgúns casos probouse que son carcinógenos.
Este cóctel tóxico fai que o fume forestal sexa especialmente nocivo. A exposición a eles causa unha irritación dos tecidos que se suma á toxicidade por inhalación aérea con efectos tanto agudos como sistémicos. Observouse que as PM 2,5 de incendios forestais son ata dez veces máis prexudiciais para a saúde que as provenientes doutras fontes.
A Sociedade Española de Epidemioloxía (SEE) advertiu este martes de que o fume dos incendios forestais está asociado a aumentos de mortalidade por causas respiratorias e cardiovasculares. «Os incendios forestais, ademais, contribúen ao despoboamento, en zonas xa moi afectadas por ese fenómeno, o cal ten tamén consecuencias directas sobre a saúde da poboación, como desprazamentos e desarraigamentos, perdas sociais, ou menor acceso a servizos asistenciais sanitarios, entre outras», observan desde a SEE.
O impacto na saúde é inmediato e grave, especialmente para persoas vulnerables. Poden aparecer os seguintes cadros:
- Irritación respiratoria inmediata: tose, proído de garganta e ollos, dificultade para respirar, fatiga, mareo, dor torácica
- Agudizaciones en persoas con enfermidades respiratorias crónicas (asma, EPOC): empeoramento de síntomas, crises asmáticas ou de EPOC, ingresos urxentes, incluso insuficiencia respiratoria
- En persoas sas, incluso pode desencadearse broncoespasmo ou síntomas de intoxicación, e en casos extremos, asfixia, narcosis ou perda de consciencia
- A nivel cardiovascular, as partículas diminutas poden chegar ao torrente sanguíneo, aumentando risco de arritmias e eventos cardiovasculares; hai estudos que asocian vivir preto de incendios cun 5% máis de risco de cancro de pulmón
- Ademais, calcúlase que o fume causa 535 mortes anuais en Europa
Tanto as autoridades como os profesionais médicos aconsellan medidas concretas:
- Permanecer en espazos pechados, utilizar purificadores con filtros HEPA, pechar fiestras e portas, selar regañas, usar aire acondicionado con filtros limpos.
- Se é necesario saír, usar máscaras FFP2 ou N95 ben axustadas, aínda que se recalca que filtran partículas pero non os gases.
- Monitorar a saturación de osíxeno en persoas con enfermidades crónicas; se baixa dun 92%, acudir a servizos médicos.
- Seguir as alertas e consultar aplicacións ou webs oficiais como a de Aemet para coñecer a calidade do aire en tempo real.
- Evitar a actividade física ao aire libre, especialmente para persoas sensibles, nenos, embarazadas e maiores.
Aínda que os efectos destes contaminantes prodúcense principalmente de xeito agudo, é dicir, no curto prazo, o doutor Baeza advirte acerca da importancia de monitorar a calidade do aire durante as semanas posteriores aos incendios, incluso unha vez controlados os focos. «Porque toda esa contaminación que falamos persiste no ambiente e baixa e faise que o vento se volva a suspender no aire. Entón, debemos estar pendentes da calidade do aire, consultala a través do teléfono. Se a calidade do aire é mala, ou notamos no ambiente cheiro a fume, o máis prudente é intentar quedarse en interiores», aconsella.
«Aínda que o incendio se producise nunha zona máis ou menos afastada, non podemos confiarnos, porque a través do aire, esa contaminación pode viaxar centos de quilómetros. No 2023, en Nova York rexistrouse o peor índice de calidade do aire do planeta e debeuse nese momento aos incendios que estaban a ocorrer no Canadá», ilustra Baeza.
En canto ao uso de máscaras, o experto fai fincapé na necesidade de usar aquelas que conteñen filtros para o aire. «Chamoume a atención ver na televisión a xente que está en primeira liña axudando a apagar incendios e que leva unha máscara cirúrxica. Este tipo de máscaras son moi pouco útiles para protexernos. O que fan é evitar que no noso alento contaxiemos a outro, pero para protexernos a nós mesmos sérvennos. Hai que usar FFP2», subliña.