Mar Castellanos, neuróloga: «No 90% dos casos é posible a prevención dun ictus»
ENFERMIDADES
A experta asegura que os eventos cerebrovasculares poderían ser evitables ata no 90% dos casos controlando os principais factores de risco
19 sep 2024 . Actualizado á 14:10 h.Este 18 de setembro, a sede da Consellería de Sanidade en Santiago de Compostela acolleu a presentación do informe Investigación social sobre o impacto das secuelas nas fases subaguda e crónica tras un ictus, evento organizado pola asociación Dano Cerebral Galicia en conxunto con Ipsen. A doutora Mar Castellanos, xefa do Servizo de Neuroloxía do Hospital Universitario A Coruña (Chuac) e asesora colaboradora do informe, participou nesta xornada e expuxo algúns datos relevantes acerca desta enfermidade que, como sinala Castellanos, podería ser evitable ata nun 90% dos casos.
—Os casos de ictus están a aumentar, esta tendencia continuará nos próximos anos?
—Si. Nos próximos anos isto vai ir a máis, porque o principal factor de risco do ictus, que non é modificable, é a idade avanzada. Afortunadamente, cada vez vivimos máis, pero unha das cousas que implica o ter poboación maior é que tamén a prevalencia do ictus aumenta neste grupo, por diferentes motivos. A frecuencia dos factores de risco de sufrilo tamén é máis elevada, por exemplo, a fibrilación auricular é máis prevalecente en adultos maiores. O panorama que se nos presenta non é alentador se non conseguimos controlar de xeito adecuado os factores de risco modificables. Se non, o que nos vai a pasar, e que xa nos está pasando, é que se está multiplicando o número de pacientes.
—Que desafíos supón a prevención do ictus?
—O primeiro que hai que saber é que o ictus é, afortunadamente, unha enfermidade prevenible e éo porque coñecemos moi ben ningúns dos factores relacionados de xeito directo con ela. Se controlamos a hipertensión arterial, o sedentarismo, os niveis de colesterol, a diabetes mellitus e as arritmias cardíacas, podemos evitalo. Entre eles, o factor de risco máis relacionado co ictus é a hipertensión arterial, que está asociada tanto á aparición do ictus isquémico, que se produce pola oclusión da arteria e supón o 80 a 85% dos casos, como tamén o hemorráxico, que se produce pola rotura dunha arteria. Pero non se están controlando adecuadamente os niveis de tensión arterial na poboación.
—Que falla no control desa hipertensión, en xeral?
—É moi curioso que no mundo actual, no que realmente existe un arsenal terapéutico moi importante para o manexo da hipertensión arterial, os diferentes estudos epidemiolóxicos que se van levando a cabo mostran que, a pesar de todas estas opcións, non se controla correctamente. Ou ben porque hai persoas que nin sequera saben que teñen os niveis de tensión arterial altos, porque non lla miran nunca, ou ben porque as persoas que están xa diagnosticadas de hipertensión arterial non están ben controladas. Se cadra non se adhiren de xeito adecuado á medicación, outros necesitan máis medicación e non están a consultar do xeito que sería necesaria para que os médicos prescriban os fármacos máis apropiados.
—Como se poderían controlar os outros factores relacionados co ictus?
—Cando falamos de que no 90% dos casos é posible a prevención dun ictus, falamos do control de todos os factores que están asociados. A hipertensión é o máis importante, pero a diabetes, o colesterol, o sedentarismo, o consumo excesivo de alcol e o tabaquismo tamén están moi relacionados. Lamentablemente, a aparición desta enfermidade é moi frecuente porque todos estes factores de risco, que poderiamos teoricamente controlar, non se están controlando de xeito adecuado.
—Como hai que actuar ante os sinais dun ictus?
—O manexo do ictus en fase aguda afortunadamente cambiou moitísimo para mellor nos últimos anos. As terapias son efectivas, pero sono moito máis canto máis pronto se faga o procedemento ou adminístrese o tratamento endovenoso. Por iso insistimos sempre en que hai que correr. As persoas que están ao redor e que se dan conta de que esa persoa está a ter unha serie de síntomas compatibles con ictus, como alteracións na fala, no rostro, ou perda de forza repentina, teñen que recoñecer ese cadro e contactar o máis rápido posible co sistema sanitario no 061 ou 112. O número ao que chamar é diferente segundo a comunidade, pero é fundamental chamar rápido.
—Cales son estes tratamentos para a fase aguda?
—Na hemorraxia cerebral, aínda non temos tantas terapias efectivas, pero no caso do ictus isquémico, que é o máis frecuente, hai diferentes opcións. Leváronse a cabo os ensaios clínicos necesarios para demostrar a eficacia do que nós chamamos terapias reperfusoras en pacientes que teñen ictus isquémico. Son tratamentos que desfán o trombo que tapou a arteria. Por unha banda, temos a administración dun tratamento trombolítico por vía endovenosa. Doutra banda, para os pacientes que non poden recibir esta terapia, éntrase cun catéter ata a arteria tapada para extraer ese trombo, o que se coñece como trombectomía mecánica. Estes tratamentos realmente revolucionaron o prognóstico dos pacientes con ictus isquémico.
—Cal é a seguinte fase da recuperación para estes pacientes?
—Depende da resposta do paciente a esas terapias, non sempre se recuperan de todos os síntomas, e seguimos tendo un volume moi notable de pacientes que, como consecuencia das lesións a nivel do cerebro que se producen polo ictus, quedan con secuelas de diferente tipo, xa sexan alteracións da linguaxe, físicas, conductuales ou cognitivas. O ictus leva moitos anos sendo a primeira causa de discapacidade en adultos en España, así como o é no resto dos países industrializados. Por tanto, unha vez que o paciente pasou esa fase aguda, é importante levar a cabo unha avaliación das posibles secuelas que este paciente pode ter como consecuencia do ictus, e iníciese canto antes o proceso rehabilitador para conseguir a maior capacidade funcional e a maior recuperación posible.
—Nese proceso de rehabilitación, cales son as recomendacións para os coidadores ou familiares para apoiar á persoa que tivo un ictus?
—Isto tamén é importante. As secuelas dun ictus cámbianlle a vida ao mesmo paciente, pero tamén ás persoas que ten ao redor, que van ser os seus coidadores principais. As recomendacións van ser diferentes en función das secuelas. Non é o mesmo alguén que ten unha perda de forza leve que lle permite, por exemplo, deambular, nese caso existen opcións de axuda e soporte para que non caia e poida ter fracturas, que alguén con outras secuelas máis complicadas. Ás veces, se o paciente perdeu a capacidade para recoñecer a súa contorna, hai que ter unha vixilancia máis estrita. Se non pode comunicarse de xeito autónomo, hai que reeducar ao paciente e aos familiares, ofrecerlles ferramentas para facilitar a comunicación. En cada caso, a valoración ten que ser individualizada para o paciente que temos diante.
—Na fase posterior ao ictus é posible seguir facendo prevención?
—Si. Falamos de prevención secundaria, que fundamentalmente é o manexo farmacolóxico das variables que a ese paciente en particular favorecésenlle a aparición do ictus. Isto xa se fai durante o propio ingreso, de maneira que o paciente, cando é dado de alta hospitalaria, xa leva a súa lista de medicamentos adaptado aos factores de risco que ten. Ademais do tratamento antitrombótico, que nun ictus isquémico é estándar, hai que ter en conta os outros factores de risco. Se o paciente é diabético, se ten hipertensión arterial, todo isto hai que consideralo e é importante porque os pacientes que tiveron un ictus están en maior risco de volver telo.
—Por que hai dificultades nesa adherencia ao medicamento?
—O que nos din os estudos é que, nas primeiras fases despois de ter un ictus, o paciente si que adoita ser bastante consecuente, toma de xeito adecuado a medicación e segue as recomendacións que se lle deron. Pero despois, ao longo do tempo, sobre todo naqueles que se recuperaron ben, ás veces hai unha certa relaxación. Doutra banda, os pacientes teñen que tomar estas pastillas todos os días e con moita frecuencia a persoa que ten un ictus é de idade avanzada e xa toma outras medicacións. Iso fai que ás veces esqueza das medicacións ou que o tratamento non se faga do xeito correcto, o que aumenta as probabilidades de ter unha recorrencia.
—Como de probable é ese segundo ictus?
—Os estudos epidemiolóxicos a longo prazo dinnos que ao cabo de dez anos, ata un 40% dos pacientes tiveron outro novo episodio nese período. Hai diferentes factores relacionados con isto, pero un deles que é claramente prevenible é que o paciente non tome de forma adecuada a medicación. Por iso, están a estudarse cada vez máis opcións para asociar diferentes fármacos nunha mesma pastilla, o que facilita o tratamento, sobre todo en persoas maiores. É moito máis doado tomar tres compostos nunha pastilla única que tomar tres pastillas diferentes e esta é unha das cousas que o avance da tecnoloxía nos ha permitido.
—O impacto do ictus é maior en mulleres que en homes?
—Si. Por unha banda, o ictus é máis frecuente en mulleres de idade avanzada, nas que claramente a prevalencia é maior. Este feito epidemiolóxico explícase porque as mulleres teñen unha maior esperanza de vida. E despois, hai datos que nos din, por exemplo, que as secuelas que sofren as mulleres son maiores, en xeral, que as dos homes. Especialmente aquelas relacionadas con trastornos depresivos ou de inquedanza. E este último factor podería estar relacionado co feito de que as mulleres responden peor á rehabilitación. Isto está demostrado claramente e fai falta mellorar neste aspecto.