Ángel Chamorro, neurólogo experto en ictus: «O risco de ictus buscámosnolo/buscámonolo nós co noso xeito de vivir»
ENFERMIDADES
O experto explica ningúns dos factores polos que cada vez se están vendo ictus en idades máis temperás e a importancia da prevención, que depende, nun 80%, do estilo de vida saudable
06 ago 2024 . Actualizado á 10:13 h.Ángel Chamorro é neurólogo especializado en ictus e xefe da Unidade de Patoloxía Vascular Cerebral do Hospital Clínic de Barcelona. Analizando información de pacientes con ictus de todo o país a través dunha base de datos, detectou hai uns anos unha molécula que podería ser clave para o tratamento: o ácido úrico, que estaba presente en maiores cantidades nos pacientes que se recuperaban totalmente tras o ictus. Tras unha investigación pioneira, esta molécula está agora en ensaios clínicos internacionais para converterse en tratamento complementario á trombectomía. Mentres tanto, queda a prevención, e o experto subliña que o 80% dela depende dos nosos hábitos.
—Prodúcense máis de 100.000 ictus cada ano en España e sábese que a maioría deles poderíanse previr. Que é necesario para esta prevención?
—Levar unha vida sa. Ter hábitos alimentarios correctos, entender que o sal debe ser mínima, que coa que levan xa os alimentos que compramos e un pouquiño máis nalgunha cocción xa temos máis que suficiente. O resto, o único que vai facer é incrementar a presión arterial e danar a circulación. O sal en exceso é un dos hábitos de vida máis negativos que temos en España. Como collamos o salero, neutralizamos todos os beneficios da dieta mediterránea. Tamén hai que intentar manter o peso adecuado e facer exercicio. Se ademais diso, evitamos o tabaco e as drogas, con iso xa temos moitísimo gañado na prevención do ictus.
—Cales son os principais factores de risco para sufrir un ictus?
—A hipertensión é un dos factores máis asociados ao risco de adiantar a aparición dun ictus. A diabetes tamén o é e a dislipemia, é dicir, os niveis elevados de colesterol, tamén. A contaminación atmosférica cada vez é un factor máis importante e nos últimos datos mundiais publicados, que son do 2019, estaba entre os catro primeiros factores asociados a este risco. E, por suposto, o estilo de vida sedentario, a dieta incorrecta, a obesidade, son todos factores asociados a un incremento no risco de ictus. E aínda que é menos importante, pode haber unha predisposición xenética familiar da que temos que sospeitar cando un familiar de primeiro grao sufriu un ictus en idades mozos, isto é, antes dos 50 anos en homes e 60 nas mulleres.
—Están a verse máis casos en pacientes mozos con respecto a décadas anteriores?
—Si, isto é certo. O que hai que pór na balanza é que a poboación está máis consciente da existencia dos ictus. Por tanto, hai máis consultas, van ver ao médico antes e isto é parte da ecuación do incremento na detección en persoas máis mozos, por baixo dos 40 anos. Isto non invalida o feito de que hai un incremento real na taxa de persoas mozas que sofren ictus, ao que contribúen varios factores.
—Cales son eses factores?
—A contaminación, por exemplo. Outro elemento é, quizais, o uso e abuso de drogas, que segue crecendo, e é un problema que afecta máis á xente mozo. Doutra banda, as xeracións anteriores tiveron un maior uso do tabaco, pero a historia de tabaquismo segue estando presente nun 10 a 15% dos casos de ictus.
—Que síntomas iniciais poden indicar a presenza dun ictus? En Galicia fálase das tres F: fala, forza e faciana.
—A alteración súbita é o máis importante. Nun ictus, prodúcese unha interrupción do fluxo sanguíneo ou unha rotura nunha arteria e o cerebro non ten almacéns de enerxía como outros órganos do corpo, como, por exemplo, o fígado. Entón, non ten de onde obter esa enerxía cando non está a chegar. Se non chega, hai un fracaso eléctrico inmediato no funcionamento da célula e deixa de facer o seu traballo. En función de onde estean esas células en concreto, os síntomas van variar. Se é unha célula motora, o que vai haber é unha parálise en algures do corpo. Se é unha célula nunha área de sensibilidade, vai haber unha perda desa sensibilidade nunha parte do corpo, sexa o brazo, a perna, ou a cara. Habitualmente, é nunha soa metade do corpo. E se a célula afectada está na parte posterior do cerebro, notaremos a perda brusca da visión nunha zona do campo visual. Se é nunha zona da linguaxe, haberá dificultades para falar ou entender. Igual nos pomos a dicir incoherencias ou pronunciar mal as palabras. Incluso, podemos quedarnos coa boca paralizada. Ou poida que en cuestión de segundos perdamos a capacidade de camiñar recto. Esas alteracións súbitas son os principais síntomas de alarma que se poden recoñecer facilmente.
—Como debemos actuar ante isto?
—Temos que chamar ao 112. Por que chamar alí e non a un taxi para ir ao hospital? Porque eles van facer unha serie de preguntas de xeito inmediato para comprobar esas tres F, por exemplo, en Galicia, e se se identifica un caso, porán en marcha o código ictus, enviarán inmediatamente unha ambulancia e avisarán ao centro receptor que levarán a ese paciente, co cal, o equipo médico que terá que actuar xa estará preparado.
—Por que é tan importante actuar rápido cando se trata un ictus?
—Porque, como dicía, o cerebro non ten reservas de enerxía e, por tanto, se se interrompe a achega de enerxía a unha zona do órgano, fúndense os chumbos. E se non somos capaces de polos en marcha outra vez, pódese queimar o motor e entón xa non se pode reparar. Por iso é importante correr. Sabemos que se perden dous millóns de neuronas por minuto cando hai un ictus. Ese é o tempo co que temos que loitar os profesionais.
—Este tempo ten un impacto directo na recuperación do paciente...
—Sen dúbida. Hai unha hora dourada, que é a primeira hora desde o inicio dos síntomas, na que podemos facer marabillas. Son os casos que se coñecen como síndrome de Lázaro, como o da biblia, ao que lle din «Levántate e anda». Son pacientes que chegan paralíticos ou non poden falar, se cadra teñen a consciencia alterada, e se lle destapamos a arteria, salgue do hospital andando. Para que haxa maior probabilidade de que iso pase, hai que actuar cunha prema extraordinaria.
—Como é ese tratamento inmediato que se administra cando se activa o código ictus?
—Temos fármacos que soamente damos nas primeiras catro horas e media desde o inicio dos síntomas. A partir dese momento, é máis perigoso facelo. E está a trombectomía, que é a extracción mecánica do trombo. E certamente, canto máis tardemos en empezar, o resultado vai ser menos favorable, porque se as células se morreron, aínda que recuperes o fluxo sanguíneo e volva circular o sangue, non revivirán. É como regar unha planta que morreu.
—Un dos tratamentos que investigou para os pacientes nestes primeiros momentos é o ácido úrico. Como funciona este tratamento experimental?
—Levamos décadas buscando un fármaco que mellore os resultados ao quitar o trombo que ocluye as arterias. Necesitamos fármacos que potencien o beneficio da reperfusión, da volta da circulación de sangue no cerebro. Isto é o que, cos datos que temos, pensamos que se pode conseguir co ácido úrico. É un poderosísimo antioxidante e neutraliza as toxinas que se forman no cerebro cando aparece o trombo e empeza a queimarse ese motor. Esa é a base do seu beneficio clínico.
—En que punto se atopa esta investigación?
—Hai habido dous ensaios clínicos que fixemos en España e un experimental enorme que se fixo con múltiples laboratorios de animais nos Estados Unidos. Fixemos probas con varias moléculas e o ácido úrico é a única que mostrou eficacia de forma consistente en todos os laboratorios nos que se explorou e en todos os modelos animais. Isto foi un avance xigantesco e publicouse nunha revista científica moi prestixiosa hai uns anos. Agora, o NIH, que é o instituto da saúde norteamericano, vai promocionar un ensaio clínico en hospitais dos Estados Unidos, con pacientes que se están tratando con trombectomía mecánica, aos que se lles vai a dar, respectivamente, ácido úrico ou un placebo. Con isto, finalmente, poderemos confirmar os resultados prometedores que vimos aquí en España. Eu estou a coordinar este proxecto nos Estados Unidos e agardamos iniciar o ensaio clínico a finais do 2025, para ter resultados en menos de tres anos.
—Que secuelas se producen con máis frecuencia tras un ictus?
—As secuelas máis frecuentes son as motoras, a alteración da coordinación, as parálises, as alteracións da linguaxe e as cognitivas. Un ictus pode, se a zona cerebral é moi estratéxica, dar un cadro de demencia moi parecido ao do Alzhéimer en moi poucos días. Iso débese rehabilitar de forma o máis intensiva e mantida posible. Pero non é verdade que a partir dun determinado mes a rehabilitación non sexa efectiva. Esa mensaxe é erróneo. Unha cousa é non gañar e outra cousa é perder. O punto é non só que eles gañen funcionalidade, senón que non a perdan. E comprobamos que cando os pacientes interrompen a rehabilitación, a forza que tiñan, van perdendo, o mesmo ocorre co equilibrio e coas melloras obtidas coa logoterapia.
—É frecuente que un paciente que tivo un ictus logo teña outro?
—Si, sen dúbida, pero é moi importante saber que isto non é unha tómbola. É en función de como se faga o tratamento preventivo secundario. Hai que ser intelixentes co ictus. E isto pasa, primeiramente, por cambiar de forma radical o estilo de vida. Temos dúas grandes estratexias. Unha é a medicación e a outra é o estilo de vida. O importante é saber que o 80% da prevención vai vir da man do estilo de vida e soamente un 20% virá pola medicación. Non abonda con ser rigoroso na toma de pastillas se seguimos sendo sedentarios, fumando, tomando sal en exceso ou non tomando verduras e peixe. Quen tome as pastillas de forma adecuada e controle os factores de risco do seu estilo de vida, diminúe dramaticamente o risco dunha recorrencia. É totalmente prevenible se se fan as cousas ben.
—Cales son algúns mitos sobre o ictus que sostén a sociedade?
—Existe o mito de que o ictus é algo de anciáns. Na miña unidade non hai unha semana na que non vexa a un rapaz ou a unha moza de menos de 30 anos, é frecuente ver a pacientes moi mozos. Outro mito é que a quen lle toca, tócalle. Non. O risco de ictus buscámosnolo/buscámonolo nós co noso xeito de vivir. O ictus ten un compoñente do estilo de vida que é importante e é totalmente evitable.