Diego Redolar, neurocientífico: «Camiñar trinta minutos ao día fomenta a formación de novas neuronas»

O cerebro de Diego Redolar funciona a pleno rendemento, e menos mal, porque o dedica  a estudar o dos demais. Doutor en neurociencia e director do Cognitive Neurolab da Universitat Oberta de Catalunya, publica A muller cega que podía ver coa lingua (Grijalbo, 2024), un libro no que explica como o cerebro interactúa co mundo que o rodea. 

A realidade é que a relación entre o sistema nervioso e a súa contorna non sempre busca dar resposta a unha pregunta profunda. Así é a maxia da neurociencia, que tanto che explica o inicio dunha enfermidade neurodegenerativa, como a razón pola cal unha persoa non che cae ben de primeiras.

—Como vai cambiando o cerebro segundo as necesidades que lle require a contorna?

—A plasticidade cerebral é unha capacidade que, inicialmente, pensábase que só se circunscribía a momentos críticos do desenvolvemento, que é cando o cerebro se está formando e ten que adaptarse a eses cambios da contorna para ao final guiar ese proceso de ontogenia. Pero, posteriormente viuse que a plasticidade cerebral en cortiza ou en estruturas como o hipocampo mantense ao longo da nosa vida. E isto ten sentido, porque ao final cando vivimos nunha contorna cambiante, nunha contorna no cal a nosa supervivencia depende das continxencias que ocorren, ser capaces de que nos adaptemos e aprender fainos ser, dalgún xeito, máis eficientes á hora de dar respostas, o que redunda nesa supervivencia. Evolutivamente, a plasticidade cerebral foi a capacidade que nos permitiu unha mellor adaptación, sobre todo a unha contorna que vai cambiando e que non sempre é o mesmo.

—Ata que idade se produce o desenvolvemento cerebral?

—Hai diferenzas individuais, pero máis ou menos estímase que ao redor dos 20 anos é cando se van pechando os procesos de desenvolvemento cerebral. Pódenos parecer un longo tempo, porque o ser humano, a diferenza doutros animais que nacen e xa o fan cun cerebro bastante desenvolvido —por exemplo, moitos herbívoros que nacen e ao pouco xa poden camiñar— nós requirimos un ano para dar os nosos primeiros pasos. E hai estruturas como a cortiza prefrontal que ata os 20 anos non remata o seu proceso de maduración. Isto ten unha contrapartida e é que nos fai sempre moi dependentes dos nosos coidadores e, por tanto, esa dependencia durante moitos anos deses coidadores fai que esteamos nunha situación de vulnerabilidade. Pero, doutra banda, dános unha vantaxe evolutiva moi importante, porque nos fai flexibles, é dicir, permítanos que ese cerebro váiase desenvolvendo en función do que vivamos e, por tanto, adecuarnos mellor ás necesidades da contorna concreta no que estamos. Por iso, no caso do ser humano, o desenvolvemento cerebral espazouse tanto tempo. Logo xa, a partir de aquí, falamos obviamente da plasticidade, que está durante toda a nosa vida, pero o desenvolvemento culmínase a iso dos 20 anos, cando se empeza a pechar.

—Podería darme un exemplo de como se manifesta esa plasticidade cerebral?

—Si, maniféstase de moitos xeitos. Por exemplo, en como vemos o perigo. Hai unha estrutura no noso cerebro, que se chama amígdala, que é moi pequeniña e ten forma de améndoa. Esta monitora continuamente os sinais de perigo; mantense en repouso ata que aparece ese sinal. Que é o que pasa? Se nós vivimos nunha contorna moi adversa, que hai sinais de perigo constantes, ten que responder de xeito máis rápido. Que ocorre? Cando estamos nesa contorna onde hai moitos sinais de perigo, a amígdala cambia e faise máis reactiva. Os mecanismos de plasticidade fan que a amígdala sexa máis reactiva. Cando estamos nunha contorna que, en lugar de haber moitas sinais de perigo, non hai practicamente, é xusto o contrario. A amígdala tende a ser moito menos reactiva. Isto ten unha vantaxe e é que se vivimos en sinais de perigo, temos unha amígdala que nos permite detectalas e salvarnos a vida, pero na sociedade que vivimos, os sinais de perigo son diferentes. Que pasa? Ás veces, esa plasticidade cerebral fai que a amígdala sexa moi reactiva e isto poña en marcha os chamados trastornos de inquedanza, que é que vemos o perigo onde non o hai, por dicilo dun xeito sinxelo. Co cal, a plasticidade ás veces ten a súa cara boa e a súa cara non tan boa. Outro exemplo de plasticidade sería, por exemplo, como gardamos as nosas memorias. Hai unha estrutura que é moi plástica, que se chama hipocampo ou formación hipocampal. É unha estrutura que forma parte da cortiza e se nós a intentamos analizar en tres dimensións, poderíanos lembrar, cun pouquiño de imaxinación, a un cabaliño de mar. É crítica para consolidar a información, para pasar a memoria de curto a longo prazo. É dicir, garda a información. E para iso, necesita moita plasticidade porque ten que modificar as conexións dun xeito moi eficiente. Sempre se nos dixo que o saber non ocupa lugar, pero si que o fai, porque para almacenar os nosos recordos modificamos as conexións das neuronas. E é o hipocampo quen ten esta capacidade moi marcada, é moi plástico e pode cambiar as conexións dun xeito moi doado para permitirnos que poidamos gardar os nosos recordos a longo prazo.

Javier DeFelipe, neurocientífico: «Cando nacemos, as neuronas parecen árbores con poucas ramas»

Lucía Cancela

—Ata cando se pode aprender un idioma?

—Podemos aprender durante toda a nosa vida, o que pasa é que non temos a mesma facilidade para aprender cando temos 30 anos que cando temos 2 anos, porque hai estruturas que son críticas —neste caso na linguaxe—  que na idade adulta xa pecharon o seu proceso de maduración. E ao completalo, continúan sendo plásticas e permítennos adquirir novos idiomas, pero non o imos a adquirir nin coa mesma facilidade nin coas mesmas competencias. Por exemplo, unha das cousas que nos pode custar máis é a entoación, o típico que nos din: «Ti falas ben inglés, pero tes un acento que non é o dunha persoa británica ou estadounidense ou australiana». É un acento raro, un acento que se nota que non es nativo nese idioma. É unha das cousas que máis nos custa, porque esas estruturas que son claves na aprendizaxe dun idioma xa pecharon o seu proceso de desenvolvemento. Co cal, o mellor é na infancia temperá, porque esas estruturas vinculadas na aprendizaxe dos idiomas que están moi relacionadas coa linguaxe, aínda están en pleno proceso de maduración e aquí aprendemos os idiomas sen esforzo —ou sen practicamente esforzo—. Ademais, tamén adquirindo aspectos que despois nos vai a ser moi difícil de adquirir como é, por exemplo, o acento nun idioma.

—A tecnoloxía pode afectar á estrutura do cerebro?

—Si, xa temos moitas evidencias en diferentes ámbitos. Por exemplo, o uso de dispositivos móbiles, como é o móbil. Hase visto que nas persoas que o utilizaron desde moi pequeniños, a representación no cerebro dos dedos polgar e índice aumentou. Nós temos unha representación de todas as partes do noso corpo na cortiza que se encarga do movemento e esta pode variar en función da plasticidade. Se ti, por exemplo, es unha pianista, a representación dos dedos na cortiza motora aumentará. Por que? Porque vas necesitar máis neuronas para mover mellor os dedos. Pois se viu, que a representación do dedo polgar e do índice aumentou porque se utiliza máis, simplemente. Doutra banda, o feito de acceder hoxe en día ás tecnoloxías dixitais permítenos ter moita información e de xeito inmediato. Resulta que diferentes funcións cognitivas e as redes neuronais que están detrás destas están a cambiar o seu xeito de funcionar. Antes potenciábase moito o poder acceder á información e unha vez tíñala, debíase gardar porque o difícil era acceder á información. Agora non, na actualidade é xusto o contrario, porque accedemos a moita información, e o que se está promovendo é o funcionamento de redes neuronais que nos permiten identificar cal é a información máis necesaria e óptima para nós. Outro ámbito é o dos videoxogos, que estudamos moito no laboratorio. É certo que supoñen un problema porque poden provocar unha adicción bastante grave. Pero a nivel cerebral, estamos a ver que o seu uso facilita diferentes funcións cognitivas, diferentes tipos de atención —a sostida, dividida atención executiva ou o cambio atencional—, tamén as capacidades visoespaciales da persoa; todo o que é a función executiva, é dicir, o resolver un problema, buscar a estratexia máis adecuada para resolvelo; facilita a memoria a curto prazo e tamén a memoria espacial, entre outras funcións que se viron. É dicir, o videoxogos modifica funcionalmente o cerebro e facilita diferentes funcións cognitivas. Hai moitas evidencias sobre este aspecto.

—O corpo está feito para moverse, o cerebro tamén?

—Si. Fíxate, camiñar trinta minutos diarios —simplemente camiñar— fomenta a formación de novas neuronas no hipocampo, que é esa estrutura tan importante para a memoria. Isto ten unha importancia crítica. Unha das cousas que nos anos noventa dicíase do cerebro adulto é que non se forman novas neuronas, que unha vez xa desenvolvido, ten as neuronas que ten e non se forman novas neuronas. Hoxe sabemos que isto non é así, que se forman novas neuronas nun proceso que se chama neurogénesis. Isto prodúcese  en dúas partes do noso cerebro, no hipocampo e no bulbo olfatorio. E que sucede se non se forman correctamente esas novas neuronas? Pois que temos alteracións nos mecanismos de memoria e poden provocar alteracións no estado de ánimo. Por exemplo, na depresión maior viuse alterada esa neurogénesis hipocampal. En resumo, se nós andamos, axudamos a que o noso hipocampo teña máis neuronas que van ser útiles para os nosos mecanismos de memoria e tamén para previr enfermidades como a depresión maior.

—Como a contorna pode apagar ou acender os interruptores xenéticos que temos?

—Hoxe en día xa sabemos que hai diferentes factores ambientais que poden axudar a regular o funcionamento dos xenes: apagalos, acendelos, facer que funcionen máis, ou que funcionen menos. Hai unha chea de cousas que se poden facer. No que concerne a neurotransmisores como a dopamina ou a serotonina, hai xenes que son importantes para a súa síntese pero tamén para os receptores onde elas actúan. Tamén sabemos que hai factores ambientais que son moi importantes para a regulación de xenes que son críticos no caso do cerebro humano, e un deses é o cortisol.

—Por que?

—O cortisol é a principal hormona que se libera en situacións de estrés e é un dos principais efectos ambientais que pode modificar de xeito negativo a expresión dos xenes no cerebro. E aquí tamén temos moitas evidencias de como pode ter eses efectos negativos. Pero a cousa complícase, porque non é tanto o nivel no que se atopa esta substancia senón o contexto no que está a persoa, porque se o individuo percibe que ten control da situación, a pesar de que sexa estresante e que se libere cortisol, o efecto sobre eses xenes a nivel cerebral non será negativo. Todo isto chámanos a atención porque o contexto, incluso a percepción que ten a persoa, inflúe en como os xenes se activan ou desactivan.

—No seu libro sinala que en función dos xenes vinculados á dopamina ou á serotonina pódense explicar diferenzas individuais na cognición e na conduta.

—Pois si. A serotonina e a dopamina foron as dúas substancias neurotransmisoras máis estudadas a nivel xenético. E no caso da serotonina, por exemplo, cambios en como se expresan os xenes ou nas formas alternativas dos xenes que presentamos ás persoas, pódennos explicar, por exemplo a probabilidade de condutas agresivas, é dicir, a propensión que unha persoa teña para ser agresiva ou non. Isto pódese explicar en función dos xenes vinculados coa serotonina. Ou no caso da dopamina, unha das cousas que podemos explicar é por que hai persoas que buscan máis o risco e por que hai persoas que teñen máis probabilidade de ser adictas. 

—Que marca a intelixencia: xenética ou contorna?

—A intelixencia é bastante complexa; de feito, é un dos constructos que máis nos conta estudar desde a neurociencia. Interveñen moitísimas redes neuronais, moitas capacidades, ata que ao final entendemos o constructo de intelixencia. Desde a psicoloxía fixéronse moitas aproximacións, pero xa cando o intentas aterrar a redes neuronais, cústanos moito porque é un funcionamento global de diferentes redes, incluso de todo o noso sistema nervioso, da efectividade que ten á hora de comunicar a información entre os dous hemisferios, ou apagar e acender determinadas redes. É algo bastante global á vez que complexo a nivel de neurociencia. Pódese intentar medir, pero á hora da verdade, cando o levas á neuroimagen para ver que hai detrás, perdémonos porque realmente o que vemos é que non temos biomarcadores craves para dicir que haxa máis ou menos intelixencia.

Ignacio Morgado, neurocientífico: «Se non existise o pracer, poida que extinguíronse as especies»

Lucía Cancela

—O cerebro de Einstein si se estudou. 

—Si. Observouse que había moita conectividade entre os hemisferios, moitos astrocitos, que é un tipo de célula glial. Así que podes pensar que a máis astrocitos, máis conectividade. Pero quere dicir que hai máis intelixencia? Podería ser, pero hoxe en día non temos respostas claras desde un punto de vista da neurociencia. 

—Que pódese facer para ter unha mellor saúde cerebral?

—Para min o máis importante é o exercicio físico. Camiñar é crítico porque se forman novas neuronas. O durmir ben, porque axuda a limpar todo o lixo metabólico que se xerou durante o día, o cal é crítico tamén. Despois, levar a cabo unha actividade cognitiva continuada, como ler, contribúe a ter un bo envellecemento cerebral. E despois, unha das cousas que ás veces non se lle dá importancia ademais da nutrición, é ter apoio social. Se temos unha boa rede social minimiza moito o efecto do cortisol e facilita o que teñamos unha boa saúde cerebral.

—Por que unha persoa pode caernos mal sen coñecela?

—Ás veces sucede que hai persoas que, sen información previa, xa dicimos que non nos xeran boas vibracións. Fíxate, que dicimos vibracións porque nos custa moito definir esa sensación. Isto débese ao papel de estruturas importantes no procesamiento emocional, que son a amígdala e a insua, outra parte do cerebro. A comunicaicón entre estas dúas é a que nos provoca é apercepción de confianza ou desconfianza. 

—En que baséase?

—Fundamentalmente, no seu rostro. Cando temos información previa, a nosa cortiza prefrontal é a que nos di que nos guiemos por experiencias ou por coñecementos que temos; baséase no razoamento. Pero claro, cando non hai información e a confianza baséase no que vemos, o rostro. Que iso teña unha función evolutiva? Pois non a atopamos. Os rostros simétricos adoitan dar máis confianza; e as cellas en V investida ou os dentes longos, máis desconfianza. Pero non son cousas que nos sirvan na cognición social-humana. 

---

---