María del Carmen González, psicóloga experta en catástrofes: «Na recuperación será clave a sensación de abandono durante a emerxencia»

É difícil atopar consolo para aqueles que estes últimos días perderon a súa casa, o seu pobo ou incluso o seu modo de vida. Despois do shock inicial que se produce cando o lume axexa, aparece a adrenalina de querer facerlle fronte ou o medo, a paralización, a desorientación, o non saber como actuar. Séguelle a incerteza e a angustia do non saber que vai pasar. E unha vez extinguido, as cinzas: a tristeza, a perda, o duelo. Mari Carmen González, membro da comisión coordinadora do Grupo de Intervención Psicolóxica en Catástrofes e Emerxencias (Gipce) e vicesecretaria do Colexio Oficial de Psicoloxía de Galicia, debulla que escóndese detrás dunha traxedia como esta. 

—Como inflúe na saúde mental unha catástrofe como os incendios que se sufriron estes días en Galicia?

—A nivel de saúde mental, os efectos vense a posteriori. Podería falarse de diferentes fases: cando o lume está preto e velo vir, cando estás inmerso na enerxía e o despois. 

—Que sucede nesa primeira etapa, cando o lume se achega?

—Cando o ves vir actívasenos o sistema de alarma e os nosos sentidos, normalmente, agudízanse. Pómonos  a resolver. O corpo traballa, funciona, lembra o que pode chegar a saber de antes; actuamos acorde ao que sabemos. Ás veces, incluso nin sabemos que o sabemos, pero o noso instinto e o noso coñecemento mestúranse e actúan para pornos a salvo a nós e ás persoas que queremos, ou ás nosas posesións. 

Tamén é normal que, cando o inimigo ou o perigo é moito máis grande que nós, como neste caso, ao non ter control sobre o suceso, o noso corpo pode excederse e que aparezan condutas que non son moi adaptativas: quedarme paralizado ou non ser capaz de entender as instrucións que me din. A mente e o corpo van por sitios distintos e podo facer condutas que me poñan en risco. Intentar rescatar o que xa non é rescatable ou correr sen sentido cara a lugares que me poñan máis en perigo. Non entender, xa que ás veces afecta tamén á comprensión. 

—Como nos fai actuar o medo?

—O medo faime pór en alerta todos os meus sentidos e pór en funcionamento todos os meus recursos de supervivencia, pero cando se mantén no tempo, cando é moito máis do que o meu corpo é capaz de soster, poida que empezo con condutas erráticas que noutros momentos da miña vida non faría; incluso cousas que normalmente sei facer, de súpeto quédome bloqueada e non sei facelo.

 Nunha situación que sobreactiva o meu sistema de alarma, podo reaccionar con emocións que se cadra non son adaptativas, como o enfado.

—Que papel ten o enfado nunha situación como esta?

—O medo, que ás veces resulta insoportable e non nos gusta, pode ser substituído no noso sistema nervioso por enfado ou tristeza. O enfado dá a sensación de que me dá máis forza e capacidade para actuar, pero en realidade, cando teño unha emerxencia, este provocará que desconfíe ou que á parte ás persoas que me queren axudar. 

—Mencionaba tamén a tristeza. 

—Si. A tristeza fai que o corpo non funcione. Énchenos os ollos de bágoas para que non vexamos por onde imos, quítanos as forzas das extremidades, ponnos a respiración moi pequena. O medo, a rabia, a tristeza e a inquedanza son emocións normais. Ningunhas me van a axudar a afrontar as instrucións, porme a salvo, atender ás outras persoas para poder protexelas. Nese sentido é bo, pero cando se desborda pódeme bloquear. E o mesmo con outras emocións como rabia, noxo ou vergoña; incluso culpa. Cando ves que algo así vai ocorrer e que ti non vas poder controlalo ou frealo, tamén se ocultan sensacións de impotencia.

—A espera, desespera, que se adoita dicir. 

—É que hai momentos nos que non queda máis que agardar e xera moita angustia, unha sensación de que non estou a facer nada, estou desamparado ou non me están axudando. Tamén é un momento moi difícil de soster, porque cremos que temos que estar a facer algo, e ese facer pode meternos en máis dificultades ou pode pornos en contra de quen está axudando e dirixindo o operativo. 

—Cando xorden esas ganas de querer cooperar e axudar, que é o que nos move?

—Móvenos a adrenalina, pero tamén a humanidade, o medo, a présa. O noso sistema de alarma actívase e cando se activa é porque o meu cerebro detecta algo que non é bo para min e quéreme pór a salvo. O xeito de porse a salvo pode ser atacando, fuxindo ou escondéndome. 

—De que depende que se opte por unha ou outra?

—Non o decidimos nós. Que o noso sistema automático vaia para un lado ou para outro depende do que eu perciba como capaz. Se creo que podo facer algo, vou querer ir, pero non sempre que creo que podo facer algo, podo facelo. É algo moi instintivo e nese instinto tamén depende ás veces do meu estilo de reacción, hai quen ante a mínima reacción de alarma queda paralizado. Se agora houbese un ruído, un estrondo aquí onde estamos, un levántase, outro non asústase… Iso cando falamos dun evento pequeno, imaxinemos cando se trata dunha situación como esta, a dos incendios.

—Que repercusións ten a nivel psicolóxico para aqueles que actúan directamente co lume?

—As persoas que están a traballar directamente co lume teñen sobreactivado o seu sistema de alarma. Pero tamén é importante mencionar o papel daquelas que funcionan como retagarda, a parte que permite que esas persoas descansen, que poidas sentirte seguro. Cun trato amable, cunha comida quente, con silencio. Manter a calma, manter unha actitude de cooperación e de irmandade tamén vai axudar, son xestos voluntarios e tamén axudan. 

Entreter aos nenos, facer sentir seguros aos anciáns facéndolles compaña, informándolles na medida que eles poidan entender, facer que as horas pasen un pouquiño máis rápidas, sentíndose seguros e coidados. Á hora de recuperarnos de calquera tipo de emerxencia, ten un papel importante a sensación de abandono e de inseguridade que tivemos durante a mesma.

—En que sentido?

—É dicir, unha persoa que durante unha emerxencia viviu algo onde ela puido coidar ou puido ser coidada, vai ter uns mecanismos de protección mellores á hora de recuperarse. En cambio, se se percibiu abandonada, insegura, a sensación de desesperanza e de estar perdido é máis grande e permanece máis no corpo. Por iso, as horas de coidado mutuo, de fraternidade e de compañeirismo van axudar a que cando teñamos que recuperarnos, sexa máis sinxelo.

—Nestas situacións tamén pode aparecer a incerteza, como se pode xestionar?

—O malo que ten a incerteza é que nos pode expor centos de escenarios guiados por un sistema de alarma aceso, co cal van ser terribles, seguramente. O mellor para a incerteza é o presente, o aquí, o agora. Que podo facer? Xogar coas cartas que se teñen. Quen é a persoa que me vai a informar dos seguintes pasos que teño que dar? A quen podo preguntarlle as dúbidas que teño?  A incerteza aténdese, atácase coa certeza, co que é certo, co que me toca facer agora.

 —Que hai do despois, canto pode tardar unha persoa en recuperarse dun shock así?

—A recuperación vai depender, por unha banda, dos recursos persoais: a miña saúde mental e física, a etapa de vida na que estea. Pero tamén o apoio percibido a outro nivel, un pouco máis amplo, desde a sociedade ou desde a administración. Canto vou tardar en volver ter a vida que tiña antes? Pois probablemente dependa dos danos que fixese o lume. E tardarei máis do que tardou o lume en destruílo.

As autoridades deben achegar recursos que faciliten a volta á seguridade e esta implica ter recursos. Ao final, como se recuperan as persoas, non depende só delas.

Dor ou negación, a reacción ante un desastre que ninguén agardaba: «Que un tire unha pedra desencadea a frustración acumulada do resto»

Lucía Cancela

—No caso de que sufrísemos perdas, tamén toca facer fronte a un duelo, non?

—A un duelo e a unha inxustiza. Está claro que calquera duelo considérase inxusto, pero xusto cando falamos de catástrofes así, é algo que non depende das accións propias. Ás veces un pode arriscar e, se perde, sabe que arriscou; como cun proxecto profesional, por exemplo: pode saír ben ou mal, e afronto as consecuencias. Pero isto é moi inxusto. Non fixen nada para merecer isto, non fixen nada para que isto me pase a min e calquera tipo de perda, material ou non, é un duelo. 

Incluso poderiamos falar dun duelo para o resto da comunidade. Os que non estamos en zonas afectadas, aínda que o vivimos máis de lonxe e as emocións non sexan tan intensas, tamén vivimos un duelo. De novo, o sentimento de comunidade: unha gran parte da nosa terra queimouse e é moi inxusto. 

---

---