Os expertos do cerebro humano toman a palabra: «Os nenos pregúntanme se vou poder saber que están a pensar»
SAÚDE MENTAL
Unha neurofisióloga, unha neuróloga, un neurorradiólogo, un psiquiatra e unha cirurxiá, as cinco áreas do servizo de saúde que se ocupan das súas patoloxías, debullan desde as súas especialidades ao órgano 'rei'
09 oct 2023 . Actualizado ás 13:19 h.É practicamente imposible achegarse máis á resposta de que é e como funciona un cerebro humano que escoitando ás cinco presentas que o representan reunidas unha mañá nunha sala dun hospital coruñés. Unha neuróloga, unha neurocirurxiá, unha neurofisióloga, un psiquiatra e un neurorradiólogo —unha área de especialización adscrita á radioloxía—. Se alguén pode achegarse aos misterios do órgano que o rexe todo, son eles. O cerebro ordena, fai que lata o corazón, que leas e comprendas o que pon nestas liñas, que envexes o teu compañeiro de traballo e que che deas conta de que debes ir ao baño. Todo ao mesmo tempo. Vinte e catro horas ao día, sete días á semana durante toda unha vida.
Os cinco dedican as súas vidas a traballar co cerebro. Ningún outro órgano ten a tantos profesionais en nómina nos hospitais. Todos o estudaron; todos teñen unha opinión sobre el. «Máis aló de todas as actividades motoras que o poidan definir, o cerebro é o que nos fai ser ‘‘un penso, logo existo''. Ese centro onde se atopa o que nos distingue, o que nos proxecta no futuro e nos retrotrae ao pasado», explica José LuisDíaz , xefe da sección de neurorradiología do Chuac. Unha definición moi poética para alguén a quen lle toca ver este órgano a través dun monitor, moitas veces en branco e negro. É capaz, desde o seu posto de traballo, de ver todo isto que lle atribúe? Como mínimo, intúeo: «Coas ferramentas que hoxe temos, estas cuestións pódense chegar a intuír, onde se atopan eses procesos da conciencia. Esa conciencia que nos fai saber que son, penso, existo, teño un pasado, un futuro, que nacín e vou morrer. Ese momento da conciencia, que non sabemos se existe noutros animais, ten a súa sede no cerebro».
O cerebro ten partes intocables, pero cada vez menos
Sonia Gayoso, neurocirurxiá, representa a tecnificación dunha práctica que leva realizando desde hai séculos. O Bosco, fai seis séculos, xa deixou en óleo sobre táboa pinturas que mostraban trepanaciones de pacientes. Pero esta curiosidade humana por ver que se esconde dentro dos nosos pensamentos, de intentar reparar os problemas da nosa mente, remóntase a moito máis atrás. E grazas a aqueles pioneiros, aos que habería que situar nalgún punto entre a xenialidade e a inconsciencia, avanzouse. Hoxe sabemos que o cerebro non ten terminacións de dor. Por dicilo malamente: que o cerebro ‘non doe', algo que nos permite, de cando en cando, ver escenas incribles gravadas dentro dun quirófano.
«O cerebro, en si, non ten terminacións de dor. Fai xa moito tempo que coñecemos a momias que, en vida, foron trepanadas e sobreviviron a eses procesos. Se houbese unha dor insoportable, terían morto por shock. Que non existan esas terminacións é o que nos permite operar a pacientes espertos», explica a cirurxiá.
Imaxinen a responsabilidade que é abrir unha cabeza e cortar cun bisturí un cerebro. Sonia Gayoso, acostumada a iso, ha naturalizado o que para calquera outra persoa é un exercicio fascinante de artesanía clínica. Pero ela non se sae do carril da profesionalidade máis estrita e deixa ver que todo está moito máis milimetrado —literalmente— do que calquera intruso poida fantasear.
«Ao longo da especialidade, e traballando cos estudos, sobre todo de neuroloxía , habemos visto que tras un dano externo provocado por un ictus ou un traumatismo importante, conservábanse funcións vitais no paciente. Seguía movéndose, falando e púidose inferir, segundo a zona na que se producise o dano, se había máis ou menos secuela. Hai zonas do cerebro consideradas clasicamente intocables polas súas funcións vitais, o movemento e a linguaxe son sempre as máis visibles, pero a realidade é que no cerebro todo serve para algo. Axudándonos das ferramentas diagnósticas de imaxe e de imaxe funcional —aquí o neurorradiólogo move a cabeza constatando o seu argumento— e os estudos que se han ir facendo con pacientes con danos por anoxia, inferimos ata onde podemos chegar», explica Gayoso que leva o seu razoamento a unha linguaxe máis prosaica, por se quedaba algunha dúbida: «Non é que un día che poñan un bisturí e que cortes por onde queres. Isto leva anos de estudo en cursos e en libros, anos de ver como o fan os que xa son especialistas. A primeira vez que tocas un cerebro, cada centímetro estás acompañada. A primeira vez que cortas un cerebro, viches cortar moitos cerebros».
Do mesmo xeito, e conectando o pasado co futuro, hoxe sabemos que o cerebro explora as súas propias fronteiras. Que o que hoxe é intocable, mañá xa veremos. «É certo que hai zonas intocables, zonas nas que un dano provocaría unha secuela irreversible. Pero cada vez evoluciónase máis en ver que cada unha das funcións non son tan estancas como algunha vez se creu. Si, todos temos as funcións exactamente nas mesmas zonas, pero as áreas do cerebro comunícanse entre elas e, algunhas, son capaces de buscar outros camiños para activar outras e conseguir, aínda que non sexa o mesmo, polo menos ter parte da funcionalidade perdida. Por iso non é tan taxativo como hai uns anos, nos que diciamos: ‘‘Esta zona é intocable''. Hai que individualizar paciente a paciente».
Estimulando ao cerebro
Máis ou menos, con mitos e verdades algo mesturadas, calquera cidadán podería explicar a grandes liñas que fai un neurorradiólogo, unha neuróloga, unha cirurxiá ou un psiquiatra. «E logo estou eu», di Catia Martínez, neurofisióloga. Pono en bandexa. De que se ocupa a neurofisiología? «A neurofisiología é unha especialidade que estuda a función do cerebro, da medula espinal e dos nervios periféricos. É unha especialidade diagnóstica, que conta con distintas técnicas. A miografía e a electromiografía para medir a actividade dos nervios periféricos e o músculo; os potenciais evocados para controlar se todo funciona correctamente na medula espinal e nos órganos responsables dos sentidos; e a electroencefalografía, que recolle e interpreta a actividade neuronal, a comunicación a través de impulsos eléctricos no cerebro», explica a xefa de servizo do hospital coruñés.
Di que, no seu traballo, hai dúas preguntas clásicas. A primeira preocupación dos pacientes é se os electrodos que se lles colocan —xa sexa nun casco, dentro do músculo ou no coiro cabeludo— vanlles dar cambra'. «Sempre lles dou a mesma resposta: non. Precisamente somos nós os que rexistramos a corrente que hai no teu cerebro. Outra, que me fan habitualmente, especialmente os nenos cando se realizan estudos prolongados, é se vou saber o que están a pensar. É unha pregunta que escoito a miúdo. De momento, non, pero se seguimos avanzando poida que chegue o momento no que o saberemos». Obrigatoriamente, e por mor desta revelación, a conversación diríxese cara á bioética, cara a esas cuestións filosóficas cada vez con menos peso nas aulas e cara á pobre persoa que tería que encargarse de redactar o consentimento informado desta técnica se algún día chega a ser factible. «Creo que debemos investigar no cerebro, intentar adquirir cada vez máis coñecemento, pero sempre para axudar. Non para entrar na intimidade da persoa. Aínda que fose factible, non debemos ler os pensamentos. Os pensamentos deben ser propios, a técnica debe avanzar noutro sentido, para axudar. Unha das características do cerebro é a individualidade. E iso non debe cambiar por moito que investiguemos. Non me gustaría coñecer os pensamentos doutra persoa aínda que fose factible», conclúe Catia.
Sobre bioloxía e mente
O simple feito de que os psiquiatras da Coruña se sitúan nun hospital distinto ao resto dos seus compañeiros ‘cerebrais', serve como pé para unha pregunta, un tanto picajosa, que estimule un pouco o debate. «Poderiamos dicir que sodes unha especialidade un pouco distinta?, a menos biolóxica de todas?». Sobre o primeiro, o de «distinta», cal non éo?; sobre o segundo, José Manuel Crespo, saca os seus argumentos e discrepa. «Eu non creo que haxa tantas diferenzas». Por que entón existiron correntes como a antipsiquiatría? Que saibamos, non existe a antineurología ou a antineurocirugía. «A nosa especialidade ten unha gran área de descoñecemento. Non sabemos a fisiopatología nin a etiología de ningunha das nosas enfermidades. Non a coñecemos ao 100 %. Iso dá pé a formular todo tipo de hipótese, de teorías inventadas, e a negar o que si imos descubrindo a través do método científico e a evidencia médica. Onde hai ignorancia, hai todo tipo de creatividade. Por desgraza, agora non só afecta á psiquiatría. Creo que se está infiltrando en todo o coñecemento médico esa corrente antimedicina que está a gañar adeptos de xeito exponencial. E creo que é un problema ao que nos imos enfrontar todos», responde José Manuel e todos mostran o seu acordo con esta tese. Todos notan este incremento dun receo escasamente fundado. Pedímoslles exemplos e o neurorradiólogo dispara rápido: «Respecto ao influxo das ondas magnéticas, antes falabamos da conciencia, da alma, eses gramos que poden estar aloxados nalgún lugar do cerebro, pois hai quen opina que este tipo de influxos poderían dislocar isto. Este tipo de ideas existen. ‘‘Non son o mesmo desde que entrei nesta máquina con este imán que me puido mover esas moléculas que me constitúen''. Algúns saen con estas queixas».
Contacto estreito
A Dolores Fernández Couto, neuróloga, nunca lla ve desconectada da conversación. Asente de xeito continuo e dá a sensación de que todas as escenas cotiás que saen nesta charla sonlle moi familiares. Cando se lles pregunta en conxunto se, fóra dun encontro xornalístico, falan entre eles no día a día, todos os compañeiros confirman que con ela si. «Neuroloxía fala con todos. Con neurorradiología temos unha relación moi estreita, moitísimo para elaborar diagnósticos, pero especialmente na área de vascular. Traballando xuntos no tratamento de ictus en agudo —trátase dunha patoloxía altamente prevalente, unha de cada catro presentas en España sufrirá un ictus—. A relación ten que ser de estar ao lado, de estar a ver ao paciente e estar sempre pegaditos. Con neurocirugía, igualmente; e con neurofisiología, tamén», expón Dolores , á que parece importarlle máis a conversación sobre o futuro que sobre o pasado e recolle a luva a unha pregunta que quedara no aire. Que botan de menos no seu traballo? Non perde a ocasión de rescatar a súa opinión: «Eu boto de menos marcadores biolóxicos, radiológicos, clínicos. Quédanos moitísimo por saber. Na maioría de patoloxías non temos un marcador que nos diga que seguro que é isto. Movémonos en cálculos probabilísticos», reclama. Quizais isto pase por escoitar á neurocirurxiá: «A min gustaríame dispor de tempo dedicado real á investigación. Hai tanto onde avanzar. Aí é cando dis: ‘‘Que lentos, non chega a vacina da depresión ou o tratamento deste tumor''. Non se se o que os clínicos puidésemos xogar un papel máis importante na investigación podía supor algún cambio.
Quizais chegue. Quizais pronto. Non hai conversación sobre saúde que, quéirase ou non, non acabe por facer parada na plataforma das intelixencias artificiais. «Aínda que esteamos aínda nos preliminares, xa é un instrumento máis dentro da nosa práctica diaria», di Díaz, mentres o psiquiatra apunta que, sen que entendamos moi ben como, xa hai intelixencias capaces de discriminar diagnósticos de depresión ou esquizofrenia mellor que os clínicos.