A radiografía actual do alzhéimer: «Despois dos 85 anos, unha de cada tres persoas van sufrir»
ENFERMIDADES
As preguntas acerca da súa causa seguen sen resposta; tres neurólogos explican o que si se sabe sobre esta patoloxía
21 sep 2025 . Actualizado á 11:19 h.Máis de 800.000 persoas padecen alzhéimer en España, 100.000 en Galicia, aproximadamente. Segundo datos da Sociedade Española de Neuroloxía (SEN), máis dun 65% dos casos son mulleres e un 90% deles, teñen máis de 65 anos. Unha gran parte acudiu por primeira vez a consulta por perdas de memoria. Esa adoita ser o principal sinal de alarma. «Feitos biográficos recentes dos últimos días ou incluso horas. E prodúcense porque a enfermidade adoita afectar inicialmente a unha estrutura do cerebro que se chama o lóbulo temporal medial, unha rexión que contén o hipocampo. Así, o paciente pode ter unha memoria estupenda de cando casou, pero non sobre o que fixo onte», explica David Pérez, membro do grupo de estudo de Conduta e Demencias da SEN. Detectala nesas fases temperás segue sendo unha das prioridades na abordaxe desta enfermidade, do mesmo xeito que contar con tratamentos específicos para tratala. En ambos os camiños existiron grandes avances, sobre todo nos últimos anos. Pero no horizonte aínda hai unha pregunta moi importante sen responder: cal é a causa exacta do alzhéimer?
«Hai que ser sinceros, aínda non a coñecemos», confesa Pérez. O que si se sabe é o papel crave dunhas proteínas que se acumulan no cerebro. «Entre elas, a beta-amiloide e a tau», engade o doutor. A primeira acumúlase en placas extracelulares tóxicas e a segundo en nobelos neurofibrilares. Ambas as provocan a disfunción e morte das neuronas, contribuíndo á deterioración cognitiva do paciente. «Pero aínda non sabemos como aparecen e que papel xogan, porque a amiloide xa descartamos que sexa a causante ao 100%. Se fose así, as terapias que a teñen como protagonista deberían curar a enfermidade e non é o caso». Si melloran o prognóstico, pero non reverten o proceso neurodegenerativo.
A causa última descoñécese, pero estudáronse e confirmado numerosos factores de risco que inflúen en poder desenvolver alzhéimer. A doutora Celia Pérez, neuróloga especializada en demencias do Complexo Hospitalario Universitario da Coruña (Chuac) e vogal das mesmas na Sociedade Galega de Neuroloxía, divídeos naqueles que son modificables e os que non. Entre estes últimos, o principal é a idade. «A probabilidade de padecer alzhéimer aumenta de xeito exponencial a partir dos 65 anos e é moi frecuente a despois dos 85, cando se calcula unha de cada tres persoas van sufrir», expresa. Do mesmo xeito que o sexo, sendo máis frecuente no feminino, e a xenética.
Entre os factores de risco que si teñen que ver co noso estilo de vida atópase a saúde cardiovascular, como padecer diabetes, hipertensión e dislipemia; o sedentarismo, a dieta, e o consumo de tóxicos como tabaco e alcol. O illamento social, a depresión e o insomnio tamén poden influír no desenvolvemento da enfermidade. Pola contra, a educación formal protexe a reserva cognitiva.
Un diagnóstico precoz
A SEN estima que desde que se dan os primeiros síntomas ata que se obtén o diagnóstico poden transcorrer dous anos. En consecuencia, no noso país, máis do 50% dos casos que aínda son leves están sen diagnosticar. «Ata o de agora confirmabamos a enfermidade coa clínica, baseándonos nos síntomas. Podiámonos/Podiámosnos apoiar en probas de imaxe, resonancia ou PET (Tomografía por Emisión de Positrones), pero non tiñamos a certeza que dá un cerebro ao microscopio cando a persoa faleceu», sostén Celia Pérez.
Por iso, investigáronse de forma intensa (e séguese facendo) biomarcadores o máis certeiros posibles de que nese cerebro está a desenvolverse alzhéimer, co depósito de proteína amiloide e tau. Ata hai pouco só era posible a través dunha punción lumbar. «O cal implica facerlle ao paciente un procedemento invasivo que non sempre é ben tolerado. E no caso da PET, é unha proba de medicamento nuclear que, ademais de custosa, non sempre é accesible», comenta a doutora. Fronte a iso, buscábase a posibilidade de obter un biomarcador en sangue. «E parece que por fin o conseguimos», anuncia. «Coñéceselle como p-tau217 e é unha variante dunha proteína que teñen as persoas con enfermidade de Alzheimer no seu cerebro. Pódese detectar en sangue e indica que nese cerebro está a desenvolverse esta patoloxía: empezouse a depositar a proteína amiloide e a danar as neuronas», explica.
A neuróloga confesa que este tipo de proba xa se atopa dispoñible nalgúns centros do noso país, incluído o Chuac, onde ela exerce. Con todo, apunta á principal limitación: «Desde que o proceso empeza ata que aparecen os síntomas poden pasar dez anos ou máis. A día de hoxe esta proteína podémola medir, pero en persoas que pasan pola nosa consulta e que teñen síntomas». José María Prieto, xefe do servizo de Neuroloxía do Hospital Clínico de Santiago (CHUS), confirma que «aínda que non está establecido dentro da estrutura asistencial, xa contamos con esta proba e algúns estudos incluso afirman que nos podería adiantar o diagnóstico quince anos».
«Desde que o proceso empeza ata que aparecen os síntomas poden pasar dez anos ou máis»
A evolución
A neurodegeneración vai evolucionando polo cerebro, estendéndose a outras áreas. «Aí o déficit de memoria faise máis intenso e poden empezar con problemas de linguaxe, como non atopar a palabra exacta, non comprender ou incluso repetir frases», describe o doutor Pérez. Tamén poden aparecer alteracións na orientación espacial, dificultades para recoñecer rúas que, no seu día, eran familiares. «Do mesmo xeito que síntomas neuropsiquiátricos, como irritabilidade, apatía, axitación ou incluso agresividade», amplía. Con todo, o neurólogo remarca a individualización de cada paciente. «Hai casos atípicos, ata un 10 ou 15%, que poden empezar con síntomas que non son perdas de memoria, como trastornos da linguaxe, dificultade para expresarse ou de orientación, incluso de comportamento, como desinhibición ou axitación».
Desta forma, poderían mencionarse varias fases da enfermidade de Alzheimer. Unha preclínica na que xa se dan cambios no cerebro, pero que cursa sen síntomas. Unha predemencia, onde se produce unha deterioración cognitiva leve e aparecen os primeiros fallos de memoria e, cando os esquecementos se fan máis evidentes, pódese falar xa dunha demencia leve. No momento no que se require axuda para tarefas simples, existe dificultade para recoñecer persoas ou hai desorientación, empeza a fase de demencia moderada a grave, pola que o paciente transita ata o final da vida.
Os retos
O diagnóstico precoz resulta fundamental desde o punto de vista médico. Sobre todo, coa aprobación dos novos fármacos que chegarán ao noso país. «Teño a esperanza de que supoñan un antes e un despois, porque poderán manter aos suxeitos en fases precoces durante máis tempo, coa mellor calidade de vida posible», opina a neuróloga do Chuac. Pero non todos poderán optar a eles. Ademais daqueles que xa se atopen en fases máis avanzadas da enfermidade, do lecanemab tamén quedan excluídos os que conten con dúas copias do xene APOE4, xa que a súa presenza pode aumentar significativamente o risco de sufrir efectos secundarios graves, que inclúen inflamación e sangrado no cerebro. «Agora que temos os medios para diagnosticala de forma precoz, o seguinte obxectivo é poder cronificar a enfermidade. Estes dous fármacos serán unha fiestra, pero estou seguro de que en poucos anos asistiremos a un desenvolvemento enorme da investigación. Neste momento, hai outros 300 fármacos en estudo, con distintas dianas», revela o xefe de Neuroloxía do CHUS.
Así mesmo, todos os profesionais consultados remarcan que o alzhéimer é unha enfermidade sociosanitaria que require unha abordaxe desde múltiples disciplinas. Celia Pérez recalca a necesidade de poder contar con unidades multidisciplinares «para dar a mellor das atencións, con traballadores sociais, psiquiatras e neuropsicólogos, onde poidamos traballar de xeito conxunto». Pola súa banda, Prieto, menciona: «Non falamos de miles de pacientes, senón de familias, porque tampouco podemos esquecernos do papel dos coidadores».
O lecanemab e o donanemab: dous fármacos prometedores, pero non para todos os pacientes
Ata o de agora, os fármacos que se receitaban ao paciente con alzhéimer estaban destinados a aliviar síntomas cognitivos que provoca a enfermidade, como os inhibidores da colinesterasa e a memantina, pero non que retardasen a deterioración. «Con todo, como se demostrou que se deposita a proteína amiloide entre as neuronas, formando placas, deseñáronse uns fármacos destinados a limpar ou impedir que se formasen esas masas», explica a neuróloga do Chuac. Ese é o mecanismo de acción de dous fármacos que funcionan como anticorpos monoclonales.
Dito así parece sinxelo, pero o camiño ata a súa aprobación non foi tan doado. Mentres que a Administración de Alimentos e Medicamentos dos Estados Unidos (FDA) aprobou o lecanemab no 2023 e o donanemab no 2024, a Axencia Europea de Medicamentos (EMA) foi máis cauta. Recomendou en xullo do ano pasado non conceder a autorización comercial a lecanemab, aínda que aos catro meses, cambiou de opinión: tras revisar novos datos, os beneficios superaban os riscos. En abril deste ano, emitiu a súa autorización comercial e en xullo, seguiulle donanemab (son de diferentes casas comerciais).
Así, iníciase o proceso de avaliación para integralo nos sistemas de saúde pública. A Axencia Española de Medicamentos e Produtos Sanitarios será a encargada de establecer as condicións de financiamento e uso dos fármacos. «Retardan ao redor dun 30 % a velocidade de progresión da enfermidade, pero non a curan. O paciente non mellora dos fallos cognitivos que xa ten. Ademais, están indicados en fases temperás», matiza. De aí a importancia do diagnóstico precoz dos pacientes.