O laboratorio que fai posible detectar o melanoma cunha fotografía grazas á intelixencia artificial
ENFERMIDADES
O grupo de investigación Varpa, da Universidade da Coruña e integrado no Inibic, desenvolve aplicacións tecnolóxicas para o diagnóstico precoz de distintas patoloxías
01 sep 2025 . Actualizado á 05:00 h.Hoxe en día, a saúde xa non empeza —nin moito menos remata— na consulta dun médico. Parte da prevención, o diagnóstico e o seguimento das enfermidades saíron dos hospitais e instaláronse en aplicacións móbiles e na análise masiva de datos grazas á intelixencia artificial. Recoñecemento de patróns en imaxes, de pacientes diana para un estudo ou de lesións potencialmente perigosas para unha persoa. O software forma parte do coidado da saúde, un terreo onde a informática gana peso.
Para porlle nome e apelidos a esta nova fotografía da realidade, onde o dixital vai da man co humano, non fai falta irse moi lonxe. O grupo de investigación Varpa (Visión Artificial e Recoñecemento de Patróns), de ADN coruñés, desenvolve ferramentas que entende de contextos, mellora os diagnósticos e optimiza a xestión sanitaria.
Fundouse no 2005, está integrado na Facultade de Informática da Universidade da Coruña e forma parte do Inibic (Instituto de Investigación Biomédica dá a Coruña), onde contribúen, desde diferentes perspectivas, ao avance da investigación en biomedicina.
O que foi Premio Nacional de Informática e Saúde abre as portas do seu laboratorio a La Voz para explicar de que forma a intelixencia artificial está a porse ao servizo da saúde das persoas.
Marcos Ortega, catedrático en Ciencia da Computación e Intelixencia Artificial e director do grupo, explica que o labor de Varpa é a de aplicar tecnoloxías informáticas, en particular de intelixencia artificial, «para resolver diversos problemas de distintos sectores, entre eles a saúde, e relacionados coa automatización de procesos ou mellora da eficiencia e eficacia nas tarefas do día a día». Noutras palabras, desenvolven ferramentas que se poñen ao dispor da sociedade e a empresa.
Lonxe do que se adoita pensar, a disciplina informática ten que estar aberta á colaboración interdisciplinar e multidisciplinar con distintos campos. «Sempre está a visión do informático illado, traballando na súa casa, e non é certa», aclara o enxeñeiro. O labor médico que desempeñan neste grupo de investigación nace, en moitas ocasións, das necesidades que lle trasladan os profesionais da saúde. «Pola nosa traxectoria, temos a sorte de estar adscritos como grupo de investigación ao Inibic e temos unha proximidade moi grande co Chuac e con outros hospitais a nivel nacional», sinala o director. O nivel de colaboración mídese na cantidade de proxectos que comparten con distintas especialidades médicas, «para tratar de achegar solucións que axuden na toma de decisións ao clínico», apunta Ortega. Co hospital coruñés, destacan tres campos de traballo.
Un deles realízase co servizo de oftalmoloxía e céntrase na análise de imaxes da retina ou do fondo de ollo. A intelixencia artificial permite, neste caso, a detección de lesións vermellas na retina, un síntoma importante da retinopatía diabética; a detección de drusas, pequenas manchas brancas ou amarelas propias da dexeneración macular asociada á idade, ou o cálculo da reacción arteriolar-venular. Este é un parámetro que facilita o diagnóstico dalgunhas patoloxías vasculares e sistémicas, como a hipertensión ou a arteriosclerosis.
Ademais, o grupo desenvolveu metodoloxías que permiten a análise multimodal de imaxes de fondo de ollo, co obxectivo de diagnosticar factores de risco asociados a enfermidades neurodegenerativas e cerebrovasculares, en colaboración coa xefa de neuroloxía e directora do Inibic, Mar Castellanos.
En concreto, trátase dunha plataforma que integra diferentes servizos e medicións: «A idea é que o propio clínico poida analizar e detectar, de forma precoz, estruturas ou lesións que, nunha primeira inspección visual, non son doados de identificar e que poden derivar a un diagnóstico precoz ou estudos adicionais», explica Lucía Ramos, doutora en informática e intelixencia artificial e profesora da UDC.
Teledermatología
A pel tamén pode someterse ao á espreita da intelixencia artificial. No campo da dermatoloxía, puideron desenvolver sistemas intelixentes orientados á detección temperá e clasificación de distintas lesións cutáneas, especialmente, provocadas por un melanoma maligno. O grande exemplo é a aplicación móbil, que desenvolveron en colaboración co doutor Jesús del Pozo, do servizo de dermatoloxía do Chuac, especialmente útil para médicos de atención primaria. A razón? Ofrece un prediagnóstico automatizado, establece os niveis de risco en función da fotografía e facilita a derivación prioritaria ao servizo de dermatoloxía hospitalaria.
«A idea é unha aplicación, que o propio persoal médico teña instalada no seu móbil, e que lle permita subir a imaxe cutánea dos seus pacientes e identificar se pode estar asociada a tumores malignos», resume Ramos. Nela, o modelo automático segmenta a rexión do lunar, «e analiza a textura, os contornos e as irregularidades, para identificar se se pode corresponder cun tumor maligno, neste caso, asociado ou non a melanoma», engade a enxeñeira informática.
A patoloxía pulmonar: do covid ao cancro
Para rematar, no ámbito da oncoloxía, o grupo de investigación atópase desenvolvendo e validando modelos de intelixencia artificial para o diagnóstico e predición do risco individual de cancro de pulmón co servizo de Oncoloxía do Chuac, dirixido pola doutora Rosario G. Campelo.
Esta aplicación integra tanto imaxes médicas, como unha radiografía pulmonar, datos demográficos, clínicos, bioquímicos e moleculares do paciente. Con esta formulación, pódese anticipar o desenvolvemento da enfermidade ou a súa progresión e, por tanto, establecer estratexias eficaces. Este proxecto ten historia. Naceu durante a pandemia do covid, cando o grupo creou unha aplicación para a análise de imaxes radiolóxicas de tórax, o que permitía facer un cribado para saber se o paciente padecía covid ou outras patoloxías pulmonares.
A Coruña: unha cidade para innovar en materia médica
Pablo José Guillemette é o director comercial do grupo Varpa, unha figura tan pouco habitual como necesaria. «Non é frecuente atopar grupos de investigación que teñan a unha persoa orientada a fins comerciais para a procura de financiamento e colaboración tanto con empresas como con médicos», apunta. Isto permite que os investigadores se centren no laboratorio e na docencia.
Destaca que este grupo non se dedica «a buscar o éxito en publicacións científicas», senón que se centra no proceso inverso: «Intenta resolver problemas e, desde aí, desenvolve o impacto científico a nivel nacional e internacional». En visión artificial ou en imaxes por computador son referentes a nivel mundial.
Coñece de preto o amplo abano de traballos e colaboracións que ten en marcha o grupo de investigación. O impacto da intelixencia artificial non só se pode evidenciar nas consultas, senón fóra delas tamén.
Por iso, Varpa tamén participa en proxectos doutra índole, como o Achilles, financiado polo programa Horizon Europe, cuxa intención é a creación dun ecosistema europeo de intelixencia artificial fiable, ética e normativa, que poña ao servizo do sector tecnolóxico unha plataforma de desenvolvemento de tecnoloxías diferentes. É dicir, que serve para crear futuras aplicacións respectando a regulación vixente. Neste punto, a experiencia do grupo en materia de saúde serviulles para liderar esta parte do traballo.
Á vez, participan en Innovatrial, unha compra pública liderada pola firma NTT Data, coa que crearon un reclutador automático de candidatos para ensaios clínicos no Sergas, mediante técnicas de aprendizaxe profunda. Isto permite identificar, de xeito máis sinxelo, rápida e eficiente, á pacientes diana. «Esta é a única forma de avanzar en medicamento, probando novos medicamentos e moléculas para curar o que hoxe en día resulta imposible», expón Guillemette, quen considera que, accións como esta, fan que Galicia «sexa un foco internacional para facer ensaios clínicos». O grupo Varpa é o único de España, no ámbito da enxeñería, que recibiu a axuda Fortalece, outorgada polo Instituto de Saúde Carlos III.
É a viva imaxe do polo tecnolóxico no que se converteu a cidade herculina. «A Coruña é unha cidade moi cómoda para innovar porque a facultade está a cinco minutos do hospital, o que facilita as sinerxías e as colaboracións», asegura o director comercial. El sábeo de primeira man, xa que se encarga de facer de ponte entre unha parte e a outra. «Moitas veces, cando ensinamos do que somos capaces de facer aos médicos, chámalles a atención e ven algunha solución a problemas que se poden solucionar problemas que eles teñen na práctica clínica cos seus pacientes», recoñece. Precisamente, en moitas ocasións, esta é a porta de entrada de novas tecnoloxías.
Na actualidade, é innegable que a intelixencia artificial chegou para quedarse. Cando é ética, responsable e está ao servizo do médico, neste caso, é un complemento ao traballo sanitario. «Cando se inventou a máquina de raios X ou o fonendo convertéronse en ferramentas que un médico, hoxe en día, non entende que non existan. Coa intelixencia artificial sucede o mesmo. É unha ferramenta máis que xamais substituirá o traballo do facultativo, só o mellorará», di Guillemette convencido.