Beatriz Alonso De Castro, oncóloga: «Necesitamos explorar a posibilidade de expandir os cribados a idades máis temperás»

Hai titulares que nos fan parar e reflexionar. O falecemento de Verónica Echegui con tan só 42 anos como consecuencia dun cancro sobre o que non transcenderon máis datos pon sobre a sociedade unha evidencia clínica que se vén apreciando desde hai anos: o aumento da incidencia —e tamén da letalidade— dos cancros chamados de «aparición temperá»; isto é, tumores que se presentan antes dos cincuenta anos. Esta realidade susténtana traballos como o publicado na revista científica BMJ (British Medical Journey) Oncology, na que se recompilaron datos de cancros neste perfil de pacientes entre 1990 ata o 2019. O resultado: un aumento de máis do 79% no número de casos. Sobre o porqué detrás deste incremento,  Beatriz Alonso De Castro (Santiago de Compostela, 1993), médico adxunto do Servizo de Oncoloxía do Chuac e investigadora do INIBIC fai a súa análise.

—Esta aumento de casos de cancro en persoas menores de cincuenta anos como se explica?

—Probablemente, este aumento da incidencia sexa multifactorial. Por unha banda, na actualidade contamos cunha  gran promoción de estratexias de screening, de cribados, en países desenvolvidos. En ningúns deles, como o do cancro de cérvix ou o de mama, xa se está expondo diminuír a idade para entrar no programa desde os 49 anos ata os 45, xa que parece que hai unha tendencia para diminuír a mortalidade con este cambio, aínda que con resultados aínda pouco concluíntes. E doutra banda están os hábitos de vida. Levamos unha vida moi sedentaria, cunha alimentación marcada polas présas, rica en alimentos procesados, con exceso de graxas saturadas, baixa en fibra e con baixo consumo de froita. Todo isto implica unha alteración na microbiota intestinal, a un incremento na inflamación crónica e un maior risco de cancro. E non podemos deixar de lado outros hábitos tóxicos, como o tabaco, o alcol ou, incluso, a contaminación.

—Vostede está especializada en tumores de mama e xinecolóxicos, teñen algunha peculiaridade?

—No caso concreto do cancro de mama, o aumento da incidencia tamén podería estar relacionado cos cambios nos hábitos reprodutivos. Sabemos que a nuliparidad, a idade tardía do primeiro fillo, non dar lactación materna, incluso o uso de anticonceptivos orais, pois son factores de risco para este tumor.

—Pois non é que haxa especial coidado á hora de prescribir a pílula. Non só para evitar a concepción que é para o que foi autorizada inicialmente, senón tamén para lidar coa endometriosis, coa síndrome de ovario poliquístico...

—É un factor de risco máis. Obviamente, o cancro é unha suma de xenes e de ambiente, pero si é un factor de risco que está aí. Noutras enfermidades ou en determinadas pacientes con síndrome de ovario poliquístico, tamén lles pode reducir o risco de cancro de ovario, pero si que é un risco para o de mama. Para entender este incremento, hai que ter en conta que nos estudos que me comentabas obxectivouse unha mostra que habitaba, sobre todo, en países en vías de desenvolvemento e  desenvolvidos. Boa parte de África non ten os programas de screening que temos aquí; tampouco o noso ritmo de vida sedentario nin unha alimentación tan rica en alimentos procesados, e tampouco se fan estudos. É verdade que é o estudo máis amplo que temos, porque se desenvolveu en 204 países. Tamén hai un traballo recente publicado en Cancer Discovery, nos Estados Unidos. Está a levarse a cabo sobre todo en países desenvolvidos e, concretamente nos Estados Unidos, que é onde se está vendo esta incidencia tan importante.

—O que pasa é que excluír a África implica ver a incidencia en zonas onde, probablemente, o estilo de vida sexa moi distinto e podía achegar datos interesantes.

—Claro, pero tamén nos atopariamos co problema de que alí os programas de screening, o papel do sistema sanitario para o diagnóstico precoz, fallaríanos.

 —Comentou o papel que xoga a alteración da microbiota intestinal nestes tumores de aparición temperá. De feito, unha parte importante deles son gastrointestinais: colorrectal ou páncreas entre eles. A alimentación explica unha parte importante de todo isto?

—Como dixen ao principio, é algo multifactorial. Non podemos afirmar que só a alimentación estea detrás. É un hábito de vida, é un estilo de vida e a alimentación forma parte. As présas, que xa non nos paramos como hai 40 anos, como as nosas avoas para preparar un guiso con produtos do campo. Agora imos ao súpers, compramos o que estea feito e comemos no traballo ou un bocadillo polo camiño.

—Mencionaba outros factores de risco detrás deste crecemento, o tabaco ou o alcol, por exemplo. Pero é que levamos convivindo con estes tóxicos desde moita antes da década dos noventa. O realmente sorprendente é que a nosa forma de vivir sexa capaz de disparar deste xeito os casos de cancro.

—Depende tamén un pouco tamén do tipo de tumor. No estudo do British Medical Journal que antes comentabamos, realízase unha análise en función do tipo de tumor, porque os factores tamén cambian segundo sexa un ou outro. Hase visto que o aumento da incidencia do cancro de mama si se debe máis a cambios na dieta, ao sedentarismo e a cambios de hábitos reprodutivos. No caso do cancro de pulmón, ver claramente que este aumento está relacionado cun incremento do hábito tabáquico, especialmente en mulleres. Antes dos noventa, quen fumaba eran os homes e non tanto as mulleres. En cambio, como ben dis, o cancro de estómago e o colorrectal si están máis asociados a cambios nos patróns alimentarios e ao alcol; pero tamén ao tabaco.

—Segundo conta, nesta incremento tamén computan casos que hoxe coñecemos grazas aos cribados, pero que hai uns anos pasasen desapercibidos. Basicamente, persoas que falecían sen que se soubese claramente o porqué.

—Exacto. Agora xa se está facendo moito fincapé no consello xenético. Se existe unha mutación en BRCA presente na familia, sabemos como seguir a esas pacientes desde moi mozos, sabemos facerlles cirurxías preventivas. Hai anos que unha paciente presentase un cancro de mama aos 40 anos, pese a que a súa tía tivera cancro de mama e o seu tío con cancro de próstata,  non nos facían reflexionar sobre a alta incidencia da  enfermidade que había nesa  familia e non se buscaba se existía unha mutación concreta. Hoxe xa se estuda a estas pacientes, realízanse  screenings e estudos cando son mozos, porque é un factor para ter en conta.

—E aínda así, nin sequera unha mutación de altísimo risco é sinónimo de acabar padecendo a enfermidade, non?

—Bo, a incidencia de cancro de mama e ovario en pacientes con mutacións pode chegar ata o 80 ou o 90% dos casos. Se tes localizadas a estas persoas, se sabes que teñen a mutación, podes expor estratexias preventivas. A unha muller de 25 anos que sabes que ten altas probabilidades de ter un cancro de mama pódeslle expor unha mastectomía profiláctica entre os 25 e os 30 anos e a salpingoferectomía bilateral —extracción dos ovarios e trompas de Falopio— unha vez pase do 36 ano e xa cumprise o seu desexo xenésico, que vai diminuír moito o seu risco de padecer cancro; tanto de mama, como de ovario.

—Por idade, poida que non vivise se esta situación producíase hai trinta anos, pero supoño que os máis veteranos comentarán se cambiou este fenómeno desde a súa percepción clínica.

—É verdade que non teño esa perspectiva a anos vista, o que sei é o que está a pasar agora e non cabe dúbida de que vemos pacientes moi mozos. Agora mesmo vou ver en consulta a unha paciente de 23 anos con cancro de mama. Vemos sobre todo cancro de mama e cancro colorrectal, algún gástrico e tamén algún cancro de pulmón en xente moi mozo. De feito, o estudo do British Medical Journal do que vimos falando di que o cancro de mama foi o tumor onde se obxectivou o maior incremento en incidencia e mortalidade, seguido de pulmón, de estómago e colorrectal. Outros estudos, en cambio, como o de Cancer Discovery que tamén mencionei, coinciden en sinalar que o cancro que máis aumentou é o de mama,  pero seguido do de colon, do de ril e de útero. Por outra parte, noutro traballo, neste caso da Sociedade Española de Oncoloxía Médica (SEOM), viuse que a supervivencia grazas aos avances das novas terapias e o diagnóstico precoz tamén se duplicou nos últimos 40 anos.

—Relaciónase ese incremento co noso estilo de vida apresurado, pero sinceramente, non parece que o mundo no que vivimos vaia pisar o freo e facer así que a situación mellore. Que facemos?

—Pois é un problema de saúde pública, a verdade. Creo que é necesario resolvelo con diversas estratexias. Por unha banda estratexias preventivas, con educación sanitaria aos nosos mozos, animándolles a un estilo de vida san, con dieta baixa en graxas e rica en verdura e fibra, evitando hábitos tóxicos e potenciando o exercicio físico. E tamén necesitamos explorar a posibilidade de expandir os cribados poboacionais a idades máis temperás. Tamén é moi importante personalizar os tratamentos, coa comprensión da natureza de cada tumor a través da secuenciación xenética que nos permita desenvolver novas estratexias terapéuticas máis personalizadas. E é importante optimizar os coidados e preparar aos pacientes para a vida despois do cancro. O problema dos tumores en xente mozo é que, moitas veces, lévanos a diagnósticos moi tardíos, con máis carga de enfermidade, máis indiferenciados e máis agresivos. Por esta razón, os tratamentos que lles pautamos poden limitar a súa calidade de vida; deixarlles secuelas para os anos que veñan despois da enfermidade. É obvio que un cancro aos 30 anos non ten a mesma repercusión en termos de anos de vida perdidos e que ten un impacto na vida socioprofesional dos pacientes.

—Por que fala de diagnósticos tardíos?

 —Cando un mozo de 40 anos chega á consulta con dor abdominal e hábito intestinal estreñido, é moi probable que un diagnóstico oncolóxico non sexa no primeiro que se pense. Temos que facer un esforzo maior por incluír dentro dos diagnósticos diferenciais este tipo de patoloxía. E necesitamos estratexias preventivas, incluíndo educación sanitaria e estratexias de diagnóstico precoz, telo en conta en diagnóstico diferencial, ampliar os screenings poboacionais tendo en conta factores de risco asociados de cada paciente a idades máis temperás e tamén, aínda que logramos moito nos últimos anos co medicamento personalizado e novas terapias, estudar a xenética destes tumores e buscar novos tratamentos que sexan menos tóxicos e máis dirixidos ás alteracións que presentan estes cancros en pacientes mozos. E insisto, preocuparnos pola adaptación destes pacientes na vida sociofamiliar e socioprofesional, porque moitos teñen nenos pequenos ou non están a traballar e unha baixa laboral pode ter un grande impacto económico nas familias. E o famoso borrado da pegada esta oncolóxica, que parece que quedes marcado para sempre. 

---

---