Rafael Hernández, cirurxián cardíaco: «Vexo corazóns todos os días e é doado discernir entre un máis ou menos deteriorado»
ENFERMIDADES
O experto explica que a preparación para unha operación empeza por deixar de fumar
10 ago 2025 . Actualizado á 15:05 h.Rafael Hernández, cirurxián cardiovascular e torácico nos hospitais Fundación Jiménez Díaz e Rey Juan Carlos, sabe que ninguén quere escoitar iso de «tes que operarte». «Levo vinte e cinco anos nesta profesión. Vin a miles de pacientes antes de operarse e entendo a súa angustia e o seu medo para morrer», escribe no seu libro A hora dos valentes (geoPlaneta, 2025), recentemente publicado. Bátaa branca non lle exime da inquietude, da preocupación, aínda que, o seu deber —conta— é o de manterse firme.
—Como lembra a súa primeira cirurxía?
—Antes de chegar á túa primeira cirurxía tiveches moitos momentos, meses e anos nos cales estiveches preparándote. A preparación que adoita ter un cirurxián cardíaco, e un cirurxián en xeral, é progresiva. Primeiro estás nunha cirurxía e estás a axudar, vas vendo como o fan os demais. Logo, progresivamente, o cirurxián principal ou o teu orientador vai deixando facer partes da intervención. Primeiro teste que afianzar, pero non fas unha de golpe, senón parte a parte ata que te vas soltando e chega un día no que a completas de principio a fin, ou de pel a pel, como dicimos os cirurxiáns. É dicir, desde a primeira incisión ata o peche. Lémbralo con grande emoción porque despois de moitos anos de sacrificio, conseguiches facer o que tanto anhelabas e que vías como o facían os teus adxuntos maiores. Sentes nunha nube. É certo que a primeira adoita ir ben. Pero, realmente, cando che dás conta de que es cirurxián non é cando fas a primeira intervención e sáeche ben, senón cando empezan as complicacións e telas que resolver. Que sempre pode habelas, o noso traballo é intentar minimizalas ou resolvelas.
—Supoño que tamén lembra esa primeira complicación.
—Fíxate, que a primeira non a lembro. Quizais borrámola da memoria. Pero como sempre dicimos, complicacións vas ter, o importante é que non se repitan. É dicir, que unha vez sufrida, saibas resolvela.
—Cada vez que algo sae mal no quirófano, os cirurxiáns quedan cunha espinita cravada? Por exemplo, que faleza un paciente.
—Os falecementos relacionados coas intervencións poden suceder, desgraciadamente. Pero en quirófano son case anecdóticos. Poden pasar, por suposto, e dependen tamén da patoloxía que teña o paciente e das súas circunstancias, como a idade. Agora ben, garántoche que calquera cirurxián nunca está preparado para o falecemento dun paciente nin cando este é mozo nin cando é maior. É unha situación desagradable á que nunca te acostumas. Si que é certo que podes racionalizala e entender que estas cousas pasan, pero sofres e tes rabia.
—Di que a formación en cirurxía aseméllase á dun militar.
—Pois si. Cando entras e es un residente, estás aí e pareces un moble porque non es útil para ninguén, por así dicilo. Os que están ao teu ao redor son persoas que xa pasaron por esa fase e o primeiro que pensan é que vas ter que pasar tamén por iso, que é o que pasa eu creo no servizo militar. Aos poucos vanche deixando facer cousas, pero en realidade es un como o soldado raso, que che tocan as cousas que non queren facer os maiores, cousas máis rutineiras. Por iso digo que son moitos anos de preparación nos cales ti estás a traballar, pero parece que é ingrato porque non acabas de avanzar como cirurxián, pero ao final si que o consegues. Tamén vas ascendendo a medida que vai pasando o tempo, e sempre ten que haber unha disciplina e unha xerarquía, porque é moi importante nas intervencións. Alguén ten que levar a voz cantante.
—Cantos profesionais adoitan estar nunha operación cardiovascular?
—Somos dous cirurxiáns. Sempre hai un cirurxián principal que é o que fai a intervención, e outro que está enfronte, que é o cirurxián que lle axuda, que actúa de copiloto. Teñen as mesmas competencias probablemente. Un que fai os labores técnicas e outro que é o supervisa. Apoia, expón os tecidos, pode dar a súa opinión, e un longo etcétera. Logo, ao redor atópase a enfermeira instrumentista, que está ao lado dos cirurxiáns e entrega a instrumental sempre que é necesario. Está o anestesista, ás veces, hai un axudante anestesista, moitas veces hai alumnos que están a mirar marabillados o corazón. Atópase outra enfermeira que circula, que é a que abre o instrumental que é necesario para formular a cirurxía. E logo temos tamén unha figura moi importante que é a do perfusionista, que normalmente son enfermeiras que fixeron un curso especializado, e encárganse de manexar a bomba de circulación extracorpórea ou bomba ou máquina de corazón pulmón. Esta permítenos parar o corazón do paciente, derivar o seu sangue a esa máquina, para que logo volva entrar no paciente e é o que realmente nos permite facer as nosas intervencións. Ao final, somos entre sete e oito.
—Por que escribiu un libro desde dentro do quirófano?
—Por dous motivos. Un deles é porque creo que hai que abrir o quirófano á sociedade. Ao longo da miña vida deime conta que hai moitos mitos que non son reais, como que os cirurxiáns estamos distraídos porque estamos a falar de fútbol na operación. Son cousas pequenas, pero teñen a súa importancia, porque en realidade, non se coñece o que é o proceso cirúrxico, e iso ao final produce un escurantismo que o único que xera na sociedade é unha sensación de que se oculta algo, cando non é real. E outro motivo é porque, cada quince días, escribo unha columna nO Confidencial. Nunha delas ocorréulleme contar como era o quirófano por dentro, tivo moita aceptación e así me chamaron desde a editorial para que escribise o libro.
—Cal é o momento máis difícil dentro do quirófano?
—Depende moito do paciente. Todas as cirurxías son importantes e todas teñen un risco. Pero hai uns casos menos complexos, como un paciente mozo e sen patoloxías, ao cal lle vas a facer unha intervención non moi demorada. Se o comparas con alguén que ten máis enfermidades, no segundo caso ten máis risco. Dentro da cirurxía hai unha parte na que temos o corazón do paciente detido e o seu sangue está a circular pola máquina de circulación extracorpórea. Aí temos que ser o máis precisos e rápidos posible porque, aínda que o corazón pode estar detido, canto menos tarde é mellor porque logo se pode resentir. Aí tes que ser áxil e é onde realmente importa a experiencia do cirurxián. A cirurxía é como todas as artes da vida, cantas máis fas, mellor es.
—Cando vostede abre un corpo nunha operación, nota a diferenza entre unha persoa que mantivo hábitos saudables cunha que non?
—Si, existen diferenzas. Nós dedicámonos a ver corazóns todos os días, e é doado discernir entre uns corazóns e outros non só polo seu funcionamento, porque pode estar máis ou menos deteriorado en función do problema que o levou a quirófano, senón tamén pola calidade dos tecidos. Hai persoas máis mozos que teñen uns tecidos que parecen dunha persoa de maior idade e viceversa. Ás veces, abres a persoas que son moi añosas pero os tecidos están en moi boas condicións.
—Temos que preparar o noso corpo antes da cirurxía?
—É fundamental. A cirurxía non deixa de ser unha agresión, controlada pero que pode ter os seus problemas. E isto é así xa sexa unha prótese de cadeira, unha apendicitis ou unha cirurxía cardíaca ou de cerebro. Todas as intervencións son agresións e o corpo non está preparado para iso. Por iso, desde hai moitos anos sábese que ten que facer un preacondicionamiento do paciente antes de cada cirurxía. É dicir, darlle unha serie de recomendacións que lle van a permitir que vaian moito mellor preparados ás intervencións.
—Como cales?
—Que deixen de fumar, que adelgacen se teñen un exceso de peso, que leven unha vida o máis saudable posible ou que saian a camiñar. Hai unha serie de recomendacións, e outras tantas médicas que nós aplicamos, que sabemos que se se cumpren, a probabilidade de que a cirurxía vaia ben é maior. Que sucede? Que hai pacientes que fuman o mesmo día que van ser ingresados para entrar a quirófano. E cando lles preguntas diche que que máis dá. Pois si que importa. Un día menos de tabaco xa é positivo.
—No libro insiste moito na importancia de deixar de fumar antes dunha cirurxía. Por que é tan importante?
—A nada que unha persoa deixe de fumar, a capacidade pulmonar xa vai mellorando. Como é obvio, se o deixa catro días antes da operación non haberá unha gran diferenza, pero canto máis tempo de marxe, mellor. Esta capacidade pulmonar é necesaria en todas as nosas intervencións porque no posoperatorio necesitamos que eses pulmóns funcionen ben. Ademais, non só é a propia intervención en si, senón a recuperación, que o enfermo pase máis ou menos días de hospitalización, de medicación, e o incremento de riscos posoperatorios.
—Como cambiou o trato co paciente nos últimos anos?
—Fai uns 20 ou 40 anos, o medicamento era paternalista. É dicir, ti ías operarte, chegabas, atopábaste co cirurxián que xa che dicía que ao día seguinte te operaba. O paciente non adoitaba preguntar; ningúns nin sequera sabían exactamente de que intervíñanlle. Á súa vez, o cirurxián tampouco tiña a curiosidade de sentarse un pouco co paciente e explicarlle a situación. Era un medicamento na que o enfermo ía ao quirófano como o cordeiro ao matadoiro, por así dicilo. O cirurxián estaba nun pedestal. Hoxe en día, afortunadamente, xa non é así. O enfermo vén moito máis informado, incluso che buscaron en Google; e nós parámonos a explicarlles, e a situación iguálase. Hai máis confianza entre as dúas partes, e iso é moi importante na súa recuperación. Os resultados sempre son mellores se existe esa relación máis humana e menos distante.
—Ten un ritual antes de entrar a quirófano, antes de operar?
—Todos temos rituais. Estamos acostumados facelo dunha forma e sentímonos máis confiados se empezamos e rematamos as intervencións de igual xeito. O cirurxián quere que a cirurxía sexa rutineira, sen complicacións. Cando empezo unha intervención pondo os panos cirúrxicos, máis ou menos, sempre os poño do mesmo xeito porque estou máis tranquilo. Creo que todos os cirurxiáns temos algunha superstición, só que nolas contamos porque pensamos que, se o facemos, xa non van funcionar.
—E dentro do quirófano, tes teimas?
—Hai que dicir que cada un cada maestrillo ten o seu librillo. Nós podemos dividir as nosas intervencións en tres fases. A inicial, na cal abrimos ao paciente e colocamos as cánulas que nos van a permitir usar a máquina de circulación extracorpórea; a fase que chamamos nobre, que é parte principal, cando o paciente xa ten o corazón parado e nós estamos a actuar facendo os bypasses ou pondo a válvula; e unha terceira fase, na cal desconectas ao paciente da máquina de circulación extracorpórea e péchalo. Na fase nobre, a min non me gusta que se oia ningún tipo de ruído porque estou híper concentrado. Hai xente que aí pon música porque se concentra mellor así. E, no resto de fases, que son un pouco máis rutineiras, non me importa que a xente estea a falar. Podemos estar a comentar o que facemos a fin# de semana ou unha conversación máis distendida. Creo que ten que haber un pouco de equilibrio, porque tampouco podes pretender que a xente se manteña en estrito silencio tres, cinco ou máis horas que dura a operación.
—E que fai ao rematar?
—Doulle a man ao instrumentista. É un costume que aprendín cando estiven en Portugal, onde traballei moitos anos. É unha forma de agradecer o seu apoio e o traballo. E despois xa me toca prepararme para ir falar coa familia, que é algo que forma parte da cirurxía. A intervención non só é parte técnica, senón informar tamén os seres queridos, que están ansiosos por saber como foi todo.
—En La Voz da Saúde fixemos unha enquisa de rúa na que preguntabamos cal cría a xente que era o mellor invento ou descubrimento do medicamento. No seu libro fala da anestesia ou da máquina de circulación extracorpórea. Cal diría vostede que foi esa gran revolución?
—Hai moitos, pero sendo cirurxián diríache que foi o descubrimento da asepsia. É dicir, o momento no cal se dan conta de que hai que lavarse as mans antes das intervencións. E tamén a historia das luvas cirúrxicas e como se deron conta de que había que polos para intervir. Creo que esas dúas cousas foron e son cruciais nas cirurxías.