Cristina Linares, doutora en medicamento público: «Nunha década, as ondas de calor multiplicáronse por catro»
ENFERMIDADES
A codirectora da Unidade de Cambio Climático, Saúde e Medio Ambiente Urbano do ISCIII detalla como o quecemento global pode agravar fenómenos como as ondas de calor e as de frío extremo
07 ago 2025 . Actualizado á 15:55 h.Cristina Linares (Madrid, 1977) é a codirectora da Unidade de Cambio Climático, Saúde e Medio Ambiente Urbano do Instituto de Saúde Carlos III (ISCIII). Leva anos dedicando a súa carreira para estudar como as temperaturas extremas, a contaminación atmosférica e acústica afectan á saúde da poboación. A doutora en Medicina Preventiva e Saúde Pública explica que as ondas de calor —como a que atravesa Galicia estes días— fixéronse máis frecuentes e intensas.
—De que forma pode afectar o cambio climático á saúde?
—Hai diferentes formas, a maioría delas máis indirectas que directas. Sabemos que o cambio climático é un conxunto de fenómenos producidos polo quecemento global do planeta. Este fenómeno está a provocar variacións. Principalmente a nivel atmosférico, pero tamén a outros. Por exemplo, temos o aumento de temperaturas extremas e da intensidade de ondas de calor, que foi a un ritmo dun grao por década. Isto ten consecuencias para a saúde. Froito dese equilibrio atmosférico tamén aparecen as danas, que non deixan de ser as gotas frías que sempre ocorreron no Mediterráneo, só que agora se intensifican e son máis frecuentes. Como a auga está máis quente, se evapora máis e descárgase con maior intensidade. En España temos moi recente o exemplo da dana de Valencia, que implicou perdas de vidas, por suposto, pero tamén tivo consecuencias indirectas como toda a afectación que agora se está vendo da saúde mental, dun maior número de depresións, de inquedanza ou de estrés postraumático. Tamén hai un maior número de incendios, o que pode ter consecuencias para os que se enfrontan a eles, pero tamén para as persoas aínda que vivan en lugares afastados dese núcleo de lume. O aire presenta unha mala calidade importante unha vez que se producen esas grandes masas en combustión e os ventos poden trasladar ese exceso de partículas a poboacións afastadas ao foco do incendio, incrementando o número, por exemplo, de admisións hospitalarias debido a causas respiratorias e, máis a longo prazo, de causas circulatorias. E logo, a nivel de ingresos hospitalarios, ou o que nós en epidemioloxía chamamos morbilidade, o agravamento de pacientes que teñen enfermidades de base de tipo cardiorrespiratorio, neurolóxicas ou renais, quen coas ondas de calor vense moi afectados. Doutra banda, está a extensión dos vectores transmisores das chamadas enfermidades tropicais, o que ocorre co mosquito tigre e os brotes no Levante, Estremadura ou Andalucía, especialmente. Isto é porque as temperaturas mínimas son cada vez máis elevadas, permitindo que o insecto complete adecuadamente o seu ciclo biolóxico. Outro aspecto é como afecta á polinización das plantas. Sabemos que esas estacións alérxicas, desde o punto de vista da saúde, xa non están tan marcadas, é dicir, xa non temos unha alerxia tan típica de primavera, senón que se estenden a todo ano. As temperaturas volvéronse máis suaves e o réxime de precipitación está alterado. Isto volveu un pouco tolas ás plantas. Por tanto, o pole aumenta a súa capacidade alergénica porque se intensifican os períodos de polinización.
—No plano mental, fálase de ecoasiendad.
—Si. De momento non aparece no Código Internacional de Enfermidades, pero é coñecido a nivel global, non só en España, que moitas consultas de psiquiatras e psicólogos están a empezar a tratar este fenómeno de ecoansiedad e a incapacidade ou a frustración de non facer nada fronte a algo que é inevitable.
—Di que as ondas de calor crecen en intensidade, e en frecuencia?
—Tamén. En cuestión dunha década, en España hai ata catro veces máis ondas de calor. Nunha década, multiplicáronse por catro Nós tamén nos imos adaptando a un incremento das temperaturas e nos deshabituamos ás máis frías.
—Como afecta a calor á saúde dunha persoa sen patoloxías previas?
—A xente sa exposta á calor como o destes días, por exemplo, adoita referir, en primeiro lugar, un maior cansazo. Sen chegar a un golpe de calor, digamos que as altas temperaturas poden facer que baixe a tensión —unha hipotensión—, e isto provoca que as persoas teñan dor de cabeza, lles escuezan os ollos e, incluso, que experimentan náuseas. Isto pasa porque hai un desequilibrio electrolítico. O corpo quere eliminar calor e a única forma que temos de facelo é mediante a sudoración, o que implica unha perda importante de electrolitos. A xente tamén refire sensación de irritabilidade, falta de descanso e falta de concentración, especialmente, cando son moitos días acumulados. Isto é o máis habitual. Outro problema en individuos sans aparece nos que teñen traballos que supoñen un esforzo físico intenso nas horas centrais do día. Xente que traballa en construción ou en agricultura, o que os fai especialmente vulnerables, aínda que non estean dentro dos grupos tradicionais de risco.
—A calor ponnos de mal humor?
—Si, incluso se relacionan os episodios de calor cun incremento dos eventos violentos. Todo isto xa entra un pouco dentro da esfera do social, porque non só intervén a falta de cansazo ou que se agraven certos condicionantes psicolóxicos; senón que nos días de calor tamén hai un maior consumo de substancias de abuso, como o alcol. Isto ten un efecto importante no comportamento das persoas. Tamén se viu, desde a perspectiva da violencia de xénero, que as ondas de calor adoitan coincidir cun maior número de mulleres asasinadas e maior número de denuncias. Fixemos un traballo co Ministerio do Interior no que vimos que aumentaban as chamadas ao 016 e os feminicidios coas ondas de calor.
—No ISCIII definiron os limiares de referencia para as ondas de calor segundo o punto xeográfico. Por que os 30 graos de Córdoba non son igual que os da Coruña?
—Máis aló de que non faga a mesma calor en toda a xeografía, as diferenzas poden estar, incluso, dentro dunha mesma provincia. A poboación tamén está adaptada de forma diferente á calor, e con iso, as construcións, as vivendas ou os seus hábitos. É máis, a mera distribución de aparellos de aire acondicionado é totalmente diferente en zonas calorosas fronte a zonas menos calorosas. Como as características sociodemográficas son diferentes, tamén o debían ser os limiares para a onda de calor. En Galicia é menos probable que se acaden os 40 graos que en Córdoba, e a xente está menos acostumada. Por iso, a temperatura limiar é menor. De feito, canto menos adaptada está unha poboación ás altas temperaturas, menos calor necesita para que empecen a aparecer efectos sobre a súa saúde.
—Vostedes trazaron unha liña entre a alerta de calor que lanza a Aemet e a percepción da xente.
—Si. A Aemet considera que hai unha onda de calor cando se supera o percentil 95 dun punto fixo de temperatura máxima diaria. Con todo, cando levamos isto á súa relación coa mortalidade, vimos que os efectos na saúde se producen, no 52% dos casos, por baixo do que a axencia establece como onda de calor, porque a xente percibe antes os seus efectos. Igual que a primeira onda de calor do ano sempre leva a máis persoas vulnerables por diante, hai máis xente que morre e que ingresa porque hai máis poboación susceptible, que son as persoas maiores e as que teñen unha patoloxía de base. Outra cousa é o tema dos golpes de calor que poden aparecer nunha persoa sa realizando un sobreesforzo. Con estes limiares de temperaturas máximas, o Ministerio de Sanidade pon en marcha o plan de prevención. Estes adoitaban basearse nun nivel de limiar para toda a provincia, pero agora, sepáranse as provincias segundo rexións de meteoalerta, porque o sur non ten nada que ver co norte.
—Os plans de prevención producen efecto?
—Si. Comezaron no 2003, e sabemos que o impacto da calor na saúde está a baixar no noso país a pesar de que sexa especialmente caloroso. A xente coñece os grupos de poboación vulnerables, sabe que ten que protexerse da calor ou que ten que manterse hidratada.
—Fala do efecto climático e a contaminación atmosférica, pero tamén existe a acústica. España gaña en bulicio.
—Si. Fíxate, nós dicimos que a contaminación acústica é o verdadeiro inimigo silencioso. O ruído de ambiente é un agresor constante. A sociedade non é consciente do ruído do tráfico que soportamos a diario. Nunha atmosfera urbana, case todo o ruído que se xera provén dos medios de transporte, principalmente dos vehículos. Non é de tan alta intensidade, pero como está aí todos os días é un agresor ambiental igual que a contaminación atmosférica. De feito, en diferentes estudos viuse que ambas as teñen o mesmo impacto en canto a números de ingresos por urxencias ou ingresos cardiovasculares, entre outros. Aumenta o cortisol, incrementa toda esta serie de fervenzas hormonais que pon en garda ao noso organismo e que, ao final, inmunodeprime á persoa que está exposta. Por suposto ten efectos tamén moi importantes sobre a aprendizaxe nos nenos. Sabemos que hai moita maior dificultade para concentrarse, para atender en clase, incluso ata para poder impartir unha materia en escolas que están preto de grandes vías. Con todo, no noso día a día témolo moi asimilado, especialmente os que vivimos en cidades. Sobre todo, porque o tipo de exposición é moi alto.