Cando a prevención salva vidas: estas son as probas de detección precoz de enfermidades que existen na sanidade pública

Máis vale previr que curar, está claro. Pero, aínda que ese sexa o camiño que a sanidade emprende cada vez de xeito máis decidido, non sempre se pode. Así que ao refrán, engádeselle un corolario. Máis vale curar antes que despois. Por iso, a través dos servizos públicos de saúde, todos os cidadáns son chequeados antes incluso de saír do hospital despois do parto. Un traballo de seguimento que continuará, cos seus cumes e os seus vales, durante o resto da vida. Actualmente, a sanidade galega contempla oito programas de cribado distintos. Ningúns moi anellos, outros moi novos, pero todos vivos, crecendo a medida que o medicamento avanza.

Ao principio da vida

A participación dos nenos e nenas galegos nos cribados neonatales é practicamente do 100%. «Tanto no endocrino metabólico como en hipoacusia, estamos nuns niveis superiores ao 99,9%. De feito, a proba xa se realiza antes da alta hospitalaria», informan desde a Consellería de Sanidade: Tanto as maternidades públicas como as privadas —a quen se lles fornece os equipos desde os servizos públicos— teñen implantados estes métodos de detección precoces, polo que todos os neonatos están monitorados independentemente da  institución na que nacesen. No entanto, si se esixe, a través dun consentimento informado, a autorización para realizar estas probas aos recentemente nados. Por iso é polo que, debido a casos excepcionais, as cifras de poboación estudada non chegan á totalidade. 

Cribado neonatal de cardiopatías conxénitas.

O cribado de cardiopatías conxénitas críticas púxose en marcha en Galicia durante o mes de decembro do 2024. Trátase dunha experiencia pioneira no territorio nacional, dado que aínda non foi incorporado na carteira de servizos do Sistema Nacional de Saúde. «Vai dirixido a todos os neonatos que teñan, polo menos, 36 semanas de xestación. Como toda estratexia de detección precoz, vai orientado a neonatos que non presenten sintomatoloxía», explica Ángel Amorín, xefe do Servizo de Detección Precoz de Enfermidades dá Consellería de Sanidade. A proba consiste nunha pulsioximetría, «unha medición moi sinxela da saturación de osíxeno. Non é máis que a colocación dunha  pulserita na  boneca dereita e no pé ao recentemente nado. Un algoritmo analiza os resultados para determinar se é sospeitoso de padecer algunha cardiopatía conxénita crítica». No caso de que o bebé cumpra con algún criterio de sospeita, o paciente será derivado a neonatoloxía. Se se confirma, o seu caso recaerá sobre a área de cardioloxía para a realización dun electrocardiograma. «Se se tratase dun caso especialmente urxente será derivado á unidade de referencia en Galicia, que está en Complexo Hospitalario Universitario dá a Coruña».

Cribado de hipoacusia neonatal 

Desde o ano 2000, Galicia tamén realiza a todos aqueles recentemente nados que sexan autorizados polos seus proxenitores, a detección de hipoacusia —xordeira— neonatal. «A súa detección precoz permítenos levar a cabo actuacións temperás para tratalo, incluso con implantes cocleares, que garantan un prognóstico de desenvolvemento cognitivo adecuado», recalca Amorín. A detección dun problema de audición en fases máis avanzadas que poden provocar o atraso na fala, por pór só un exemplo de posibles problemátivas derivadas. 

Cribado de enfermidades endocrinas e metabólicas

O chamado tecnicamente cribado de detección precoz de enfermidades endocrinas e metabólicas en período neonatal soaralles moito máis familiar se lle aplicamos a súa denominación máis coloquial: a proba do talón. A pesar de que esta pequena picada no talón dos recentemente nados para obter unha mostra de sangue seco leva realizando desde o ano 1978, o catálogo de patoloxías que detecta non deixou de aumentar. Na actualidade, acada xa as 37. «A galega, é a carteira de servizos máis completa a nivel nacional. Desde o 2023 inclúese a Atrofia Medular Espiñal (AME), a inmunodeficiencia combinada grave, a hiperplasia suprarrenal conxénita e, desde o ano pasado, tamén dúas enfermidades lisosomales: a mucopolisacaridosis de tipo I e a enfermidade de Pompe. Tamén, a adrenoleucodistrofia asociada ao cromosoma X», enumera xefe do Servizo de Detección Precoz de Enfermidades da Consellería.

As familias galegas responden masivamente a este cribado, cunha participación practicamente total (99,9%).«A recollida de mostras debe producirse entre as 24 e as 48 horas de vida, preferiblemente, antes da alta hospitalaria. Dispomos dun sistema de recollida que recompila todas estas mostras e transpórtaas ao laboratorio de metabolopatías, que é o laboratorio de referencia do programa, situado no  Complexo Hospitalario Universitario de Santiago (CHUS). Ademais de ser a nosa unidade de referencia, tamén o é nivel nacional. É un centro punteiro», expón con orgullo o amigo.

Neste centro de referencia a nivel nacional traballa Luz Couce, xefa do servizo de neonatoloxía e responsable da unidade de enfermidades metabólicas conxénitas do Complexo Hospitalario Universitario de Santiago de Compostela (CHUS). «Á proba do talón coñécella tamén como cribado neonatal. Trátase dunha mostra de sangue que se recolle sobre un papel especial (coñecido como cartón de Guthrie) e que serve para poder detectar enfermidades ou trastornos que non teñen, aparentemente, sintomatoloxía, pero que se non se actúa a tempo pódenlle causar ao bebé, a longo ou curto prazo, problemas de maior ou menor gravidade; tanto físicos, como mentais ou do desenvolvemento. Grazas ao tratamento precoz, imos mellorar moi significativamente o seu prognóstico», explicaba a La Voz da Saúde. 

Durante o pico da fertilidade

Entre a alta hospitalaria e ata que comece a vivir a súa quinta década, os sistemas de saúde establecen un período de meseta en que deixarán á poboación, entender, «tranquila». Non volverán ser chamados para ningunha proba de detección precoz de patoloxías ata que cumpran os cincuenta anos. Pero, no caso das mulleres, hai unha excepción. O Sergas dispón dun «programa galego de detección precoz do cancro de cérvix»

Cribado de cancro de cérvix

Desde hai xa tres anos, en Galicia implantouse o cribado de cancro de cérvix. A pesar de que aínda son moitas as que descoñecen a súa existencia, boa parte delas xa participaron enél sen sabelo, como explica o representante do Sergas: «Non é tanto que sexa descoñecido, senón que probablemente as mulleres non o asocian con esas citologías que periodicamente se foron realizando. Esas citologías de control, tanto as realizadas na privada como as que se realizan na sanidade pública, están enfocadas á detección precoz de lesións que poden desembocar nun cancro de pescozo de útero. Estás a participar nun cribado, pero non te estás decatando».

A revisión uterina está indicada a partir dos 25 anos. Pero variará en función da etapa da vida que atravese a muller. Así entre os 25 e os 34 anos, o cribado consiste nunha citología cada tres anos en busca dalgún indicio de displasia. Dos 35 en diante, o que se explorará é a presenza do virus do papiloma humano (VPH), factor de risco principal de cancro de cérvix. Pero por que este cambio de estratexia? 

«A maior parte desas lesións, incluso aquelas que xa están nunha fase intermedia, acaban sendo reparadas polo propio sistema inmunolóxico da muller. No entanto, en máis do 90% dos casos, detrás desas lesións celulares está involucrado o VPH. A maioría das veces, o virus acaba sendo eliminado polo propio sistema inmune. Pero pode permanecer latente  durante moitos anos e, ao sufrirse un bajón de defensas, reactivarse. Por iso, a partir dos 35 anos, o cribado de cancro de cérvix faise mediante unha proba primaria, que é a determinación da infección de virus de papiloma humano», detalla Ángel Amorín, dando a entender que se optou por esa fronteira vital para evitar falsos positivos nos dez anos que transcorren entre os 25 e os 34, dez anos nos que a actividade sexual é notablemente maior. «O virus de papiloma humano é unha infección de transmisión sexual, loxicamente asociado a unha maior actividade sexual nesas idades. Se seguísemos esta estratexia nesa franxa, dariamos con moitos falsos positivos e, por tanto, moito sobrediagnóstico e un sobretratamiento».

A detección de VPH a partir dos 35 anos comporta un estudo de compatibilidade dos doce genotipos do virus asociados ao risco de desenvolvemento de cancro de cérvix. «O genotipo 16 e o 18, que son os de maior risco. Se hai unha infección por eses genotipos, a confirmación consiste en realizar directamente unha colposcopia no servizo de xinecoloxía. No caso de que sexa doutro genotipo, faise unha proba de pillaxe, unha citología, e en caso de detectarse algunha lesión determinarase o seu risco. Se é unha lesión de alto grao, derívase a colposcopia; se é unha lesión de baixo grao, realizaráselle  seguimento», conclúe Amorín.

O despregamento deste cribado en Galicia está a ser progresivo en cada área sanitaria e aínda non se dispoñen de cifras exactas de participación. No entanto, os datos preliminares parecen facer roldar en máis dun 60% a asistencia ás revisións periódicas.

A década dos cincuenta: prevención ante a vellez

Quizais non guste escoitalo e ás veces sexa máis cómodo mirar cara a outro lado, pero cinco décadas vivindo, poden traer consecuencias. Unha mala replicación celular é un fenómeno propio do envellecemento e, cando hai defectos de replicación, o cancro pode entrar en escena. Por iso é polo que os cribados que se presentan nas fases máis avanzadas da vida, pero o suficientemente cedo como para que se poida detectar calquera problema. Con respecto á patoloxía oncolóxica, a sanidade galega conta con catro grandes programas: cancro de próstata, de pulmón, cancro colorrectal e cancro de mama.

Cribado de cancro de mama

Implantado en toda España no ano 1992, é quizais o que logrou maior calado na ponlación. Aínda que é certo que as mulleres, como se pode ver nos datos doutros programas como de cancro de colon, acoden máis a estas probas que os homes. Entre o 81 e o 83% das mulleres que son chamadas a realizarse as probas, acoden. 

A proba consiste na realización dunha mamografía cada dous anos que se inicia unha vez que a muller cumpre os cincuenta anos e ata que acade os 74. «Anteriormente era ata os 69, pero a finais do ano 2023 ampliamos a idade. Tamén fomos pioneiros con isto, adiantándonos á decisión a nivel nacional, e foi acertado porque habemos visto que a taxa de detección nese grupo de idade aumentou. Fíxoo ademais cunha  alta porcentaxe de estadios precoces e de non afectación gandrional, aínda máis precoces que o grupo de idade anterior, sexao que nos está indicando que foi sido unha boa decisión», resalta Amorín. As mulleres galegas que formen parte da poboación diana, recibirán un SMS advertíndolle de que teñen unha cita na unidade de exploración correspondente. Se non habilitou un contacto telefónico, chegaralle unha carta. A cita aparecerá tamén na app Sergas Móbil. 

Cribado de cancro colorrectal

Iniciado en Galicia no ano 2013, trátase da proba de sangue en feces. Homes e mulleres a partir dos cincuenta anos serán notificados de que é a quenda de realizarse este estudo para o que recibirán un colector —acompañado dun pequeno cepillo para facilitar a recollida e unha bolsa onde introducilo unha vez finalizado o proceso— onde deberán depositar unha mostra das súas feces co obxectivo de, segundo datos do Instituto Nacional de Estatística, detectar o segundo cancro que máis mortalidade provoca entre a poboación galega. 

«O tubo que enviamos inclúe xa un código de barras cos datos desa persoa. Así, só terá que ser depositada nunhas unhas urnas que temos en todos os centros de saúde. Aí recollerase a mostra, que irá ao laboratorio para ser analizada. O positivo determínase en base e un punto de corte que marcará se o resultado é positivo ou non tras identificar a presenza de hemoglobina en feces», debulla o responsable galego do programa de cribados. En caso de ser positivo, a proba de confirmación será unha colonoscopia.

Como norma xeral, o período de cribado finaliza cando a persoa cumpre os 69 anos —a intención é amplialo tamén ata os 74, algo aínda por materializarse—. A participación é aínda baixa, ao redor dun 55% das persoas que son chamadas a participar, fano. No entanto, a porcentaxe creceu dez puntos nos últimos catro anos. «As mulleres teñen 8 puntos porcentuais máis de participación que os homes. Esta fenda mantívose estable desde o ano 2013 independentemente da participación global no programa. Pero é que ademais os homes teñen moito máis risco, teñen unha porcentaxe de positividade máis alto e tamén máis presenza de lesións avanzadas tras o positivo. É dicir, son os que máis se poden beneficiar dun cribado de cancro de colon e son os que menos participan», explica Amorín que confesa que a aspiración da Xunta é achegarse ao 70% de resposta. 

Cancro de próstata

O cribado de cancro de próstata é o que se coñece como un «cribado oportunista». Que quere dicir isto? Que cando a partir dos cincuenta anos un home aparece pola consulta do médico, é o profesional o que aproveita para deslizarlle a oportunidade de someterse a esta proba; non hai chamada oficial a través de carta ou mensaxe de texto ao móbil. 

O principal marcador biolóxico do cancro de próstata segue sendo o antíxeno prostático (PSA), que se mide a través dunha analítica de sangue. «É unha proba moi sensible, pero pouco específica, é dicir, hai moitos falsos positivos», explica Amorín. Queda traballo á hora de lograr ser máis certeiros na identificación do cancro prostático, e tampouco axuda a súa baixa letalidade. A capacidade de cronificación desta enfermidade fai que os pacientes poidan continuar coa súa vida sen apenas complicacións a pesar de convivir coa enfermidade, con todo, o urólogo Luis Busto Martín lamenta que, aínda que esta patoloxía non sexa a principal causa de morte, se repercute na calidade e esperanza de vida: «Hai pacientes que superan os 75 anos e que teñen un bo estado de saúde. Con eles, parte da premisa de que, como é un tumor moi frecuente e con letalidade baixa, en teoría gozarán de entre dez e quince anos de esperanza de vida en base ás medias poboacionais, que é de case 83 anos. Segundo os libros, a partir de certa idade o beneficio de ir a chequear o risco dun cancro de próstata é baixo.Pero a realidade que vemos é que hai moita xente de 75 ou 76 anos que están estupendamente e que poderían chegar aos 100 anos. Pero se non manexamos estes diagnósticos de forma curativa, non van a chegan a esa idade».

Cancro de pulmón

O cancro de pulmón é o cancro máis letal de entre todos os que se diagnostican en España. Só no ano 2023, útimos datos do INE, provocou a morte de case 23.000 persoas, dos cales 1.607 eran galegos. Por iso, toca moverse, e o cribado de cancro de pulmón está a comezar a vertebrarse. Pero non é doado, porque o risco de padecelo concéntrase, eminentemente, nun sector da poboación: aqueles que sofren o hábito tabáquico. É dicir, entre os fumadores. 

«A prioridade é a estratificación do risco porque a proba primaria é un TAC, que é un recurso moi escaso do sistema. Non tería sentido dirixilo a poboación xeral dunha franxa de idade», detalla Amorín, que se atopa onda o seu equipo de Sanidade inmerso nun programa piloto que axude a detectar precozcemente estes casos. «Fixemos un piloto nun centro de saúde da área da  Coruña e estase planificando unha ampliación para ter unha mostra maior. Neste piloto, dirixímonos a persoas de entre 55 a 74 anos que cumprisen un criterio de hábito tabáquico: polo menos vinte paquetes ao ano. Iso sería a equivalencia. Non necesariamente terían que fumar vinte paquetes ao ano, senón que estarían incluídos todos aqueles que fumasen vinte cigarros diarios durante vinte anos. Ou corenta durante dez anos. Foi unha forma de cuantificar a exposición tabáquica», comenta Ángel Amorín sobre o plan levado a cabo que deberá perfilarse nos próximos anos para que os galegos dispoñan dunha arma máis fronte á enfermidade.

---

---